 |
Στις 4 Αυγούστου του 1936, ο πρωθυπουργός Ιωάννης Μεταξάς ενημέρωνε το λαό με διάγγελμά του, που δημοσιεύτηκε στην «Εφημερίδα της Κυβερνήσεως» και τοιχοκολλήθηκε στους δρόμους της Αθήνας και του Πειραιά πως «η Κυβέρνησις (...) προέβη, τη εγκρίσει της Αυτού Μεγαλειότητος του Βασιλέως εις την κήρυξιν του Στρατιωτικού Νόμου καθ' άπασαν την χώραν, και την διάλυσιν της Βουλής»i. Ο λόγος που επέβαλε αυτήν την απόφαση, σύμφωνα με τον Μεταξά, ήταν η πεποίθηση της κυβέρνησης ότι «βρίσκεται στα πρόθυρα οργανωμένης κινήσεως προς ανατροπήν του κοινωνικού καθεστώτος»ii από τους κομμουνιστές.
Η επιβολή της μοναρχοφασιστικής δικτατορίας, βέβαια, δεν ήταν μονάχα μια απόφαση του Γεωργίου Β' και του Μεταξά, ούτε έγινε για να «σωθεί η χώρα» από τους κομμουνιστές. Ηταν απόφαση των κύριων πολιτικών εκφραστών της αστικής τάξης, με βαθύτερα αίτια και είχε σκοπό να εξυπηρετήσει τα συνολικά της συμφέροντα, τόσο τα εσωτερικά όσο και τις ανάγκες που προέκυπταν από τον ιμπεριαλιστικό πόλεμο που βρισκόταν προ των θυρών. Το δικό τους ρόλο είχαν και οι Αγγλοι ιμπεριαλιστές, με τους όποιους είχε «στενές σχέσεις» το ελληνικό κεφάλαιο.
Οι ευνοϊκές διαθέσεις του αστικού πολιτικού κόσμου υπέρ των δικτατορικών «λύσεων»
 |
Σε αυτές τις συνθήκες, στελέχη και των δύο αστικών παρατάξεων διατυπώνουν απόψεις υπέρ μιας δικτατορικής «λύσης» ή εκφράζουν το «θαυμασμό» τους στα πρόσωπα του Μουσολίνι και του Χίτλερ. Ας σταχυολογήσουμε τα εξής χαρακτηριστικά:
Στις 5 Μάρτη του '33 ενώ έβγαιναν τα αποτελέσματα των βουλευτικών εκλογών, ο Ν. Πλαστήρας είπε στον Ελευθέριο Βενιζέλο:«Χάνουμε τας Αθήνας! Θα γίνουν ταραχές, συλλήψεις βενιζελικών, δολοφονίες και Κύριος οίδε τι άλλο! Γι' αυτό εγώ σκέπτομαι να πάω στους συνοικισμούς, να εξεγείρω τους πρόσφυγας και να τους φέρω εις την πόλιν για να ζητήσουν εγκαθίδρυσιν δικτατορίας. Θα κάμουμε ό,τι και στην Ιταλία, που, χάρις, στο φασισμό, προοδεύει.»iii
Απαντώντας ο Βενιζέλος προέβη σε διάφορες φιλοφρονήσεις για το Μουσολίνι: «Η Ιταλία επήγαινε καλά, διότι εκεί υπήρχε δικτάτωρ. Εγώ δε νομίζω, αγαπητέ φίλε στρατηγέ Πλαστήρα, ότι είσαι ικανός να κάμης τον δικτάτορα ως ο Μουσολίνι. Οχι μόνον δεν είσαι ικανός, αλλά δεν έχεις και την πλειάδα, τας εκατοντάδας των εκλεκτών συνεργατών του Μουσολίνι!»iv
 |
Ο Γ. Κονδύλης, σε συνέντευξή του στην εφημερίδα του Ναζιστικού Κόμματος της Γερμανίας «Λαϊκός Παρατηρητής», στις 7 Απρίλη '34 δήλωνε: «Ο κοινοβουλευτισμός είναι ανίκανος να κυβερνήσει. (...) Το σύστημα διευθύνσεως του Χίτλερ είναι μια θαυμάσια ιδέα η οποία πρέπει να αποβή καρποφόρος».
Ο Γεώργιος Παπανδρέου -που τον είπαν και «γέρο της δημοκρατίας»- έγραψε στην «Καθημερινή», την 1η Ιούλη του '34: «Πιστεύω ότι η Δικτατορία ημπορεί εις ωρισμένας περιστάσεις να αποτελέση ιστορικήν ανάγκην δι' έναν τόπον. Οταν την επιβάλλη ο υπέρτατος νόμος της σωτηρίας της Πατρίδος».
Πρέπει να επισημάνουμε ότι αυτή η σύμπνοια των παρουσιαζόμενων ως «δημοκρατικών» - «κεντρώων» με τους φιλομοναρχικούς - «δεξιούς» ως και τους ακροδεξιούς εκφράστηκε και στην πράξη. Αμφότεροι, τόσο οι «κεντρώοι» (π.χ. Πλαστήρας το 1933, «κίνημα» Πλαστήρα - Βενιζέλου τον Μάρτη του '35 αλλά και παλαιότερα δικτατορία του Παγκάλου) όσο και οι «δεξιοί» επιχείρησαν και πραγματοποίησαν στρατιωτικά «κινήματα» για την επιβολή δικτατοριών.
Τα γεγονότα μέχρι την επιβολή της δικτατορίας
 |
Με την αρχή της νέας χρονιάς, πραγματοποιήθηκαν εκλογές, όπου η παράταξη των «Βενιζελικών» πήρε 574.655 ψήφους και 142 έδρες και οι «Αντιβενιζελικοί» πήραν 602.840 ψήφους και 143 έδρες. Το «Παλλαϊκό Μέτωπό» (ΚΚΕ - Σοσιαλιστικό Κόμμα, Αγροτιστές κ.ά.) πήρε 73.411 ψήφους και 15 έδρες. Στη βάση αυτών των αποτελεσμάτων, ο σχηματισμός αυτοδύναμης κυβέρνησης ήταν αδύνατος.
Τότε, άρχισαν επαφές μεταξύ των δύο μεγαλύτερων κομμάτων κάθε παράταξης (Κόμμα των Φιλελευθέρων και Λαϊκό Κόμμα) μα η συνεργασία τελικά ναυάγησε.
Ρόλο στις εξελίξεις έπαιζε και ο «Στρατιωτικός Σύνδεσμος» που από τη μια μεριά πίεζε το Λαϊκό Κόμμα και τον Π. Τσαλδάρη προκειμένου να μην προχωρήσει η συνεργασία με τους Φιλελευθέρους και από την άλλη προετοιμάζονταν και για το ενδεχόμενο επιβολής δικτατορίας.
Παράλληλα, και ο Ι. Μεταξάς, σε συνεργασία με το παλάτι, τον Βρετανό πρεσβευτή Σ. Ουάτερλοου, τον Δημήτρη Λαμπράκη, εκδότη της εφημερίδας «Ελεύθερον Βήμα» και στελέχη του Λαϊκού Κόμματος και των Φιλελευθέρων ετοιμαζόταν και αυτός για δικτατορία.
Στις συζητήσεις για σχηματισμό κυβέρνησης, ενεπλάκη και το Παλλαϊκό Μέτωπο, που είχε συζητήσεις και με το Λαϊκό Κόμμα και με τους Φιλελευθέρους με τους οποίους ήρθε σε συμφωνία (Σύμφωνο Σοφούλη - Σκλάβαινα) στις 19 Φλεβάρη. Το Σύμφωνο προέβλεπε πως το Παλλαϊκό Μέτωπο θα ψήφιζε τους Φιλελεύθερους για το Προεδρείο της Βουλής και θα έδινε ψήφο ανοχής στην κυβέρνηση που θα σχημάτιζαν. Απ' την άλλη, η κυβέρνηση θα έπαιρνε ορισμένα μέτρα όπως χορήγηση αμνηστίας, ελάττωση της τιμής του ψωμιού, διάλυση φασιστικών οργανώσεων, καθιέρωση απλής αναλογικής, άμεση εφαρμογή κοινωνικών ασφαλίσεων κ.ά. Το Σύμφωνο τελικά δεν εφαρμόστηκε ενώ η δημοσιοποίησή του αργότερα (2 Απρίλη), προκάλεσε μεγάλες αντιδράσεις και έξαρση του αντικομμουνισμού.
Στις αρχές του Μάρτη του '36 και ενώ ακόμα δεν είχε σχηματιστεί κυβέρνηση, ο Αλ. Παπάγος, υπουργός των Στρατιωτικών στην υπηρεσιακή κυβέρνηση Κ. Δεμερτζή που παρέμενε ακόμα στην αρχή, ύστερα από σύσκεψη της Ηγεσίας των Ενόπλων Δυνάμεων και των Σωμάτων Ασφαλείας ζήτησε από τον βασιλιά να παυτεί η υπηρεσιακή κυβέρνηση και να σχηματιστεί εξωκοινοβουλευτική κυβέρνηση της εμπιστοσύνης του παλατιού και των Ενόπλων Δυνάμεων.v
Υστερα από αυτήν την εξέλιξη, ο βασιλιάς πρότεινε στον Μεταξά να αναλάβει αυτός υπουργός των Στρατιωτικών. Ετσι και έγινε.
Στις 6 του Μάρτη, συνήλθε η Βουλή για να εκλέξει Προεδρείο. Με τις ψήφους και των βουλευτών του Παλλαϊκού Μετώπου, ο Θεμιστοκλής Σοφούλης του Κόμματος των Φιλελευθέρων εκλέχτηκε Πρόεδρος της Βουλής. Η εκλογή αυτή έδινε την «δεδηλωμένη» στους Φιλελεύθερους, ο Θ. Σοφούλης όμως επέστρεψε την εντολή σχηματισμού κυβέρνησης στον βασιλιά, προτείνοντας μάλιστα να σχηματιστεί κυβέρνηση εκ νέου από τον Δεμερτζή αρκεί να παρέμενε υπουργός των Στρατιωτικών ο Μεταξάς!vi
Πράγματι, ο Κ. Δεμερτζής σχημάτισε νέα κυβέρνηση στις 14 Μάρτη, στην οποία ο Ι. Μεταξάς ανέλαβε Αντιπρόεδρος και υπουργός των Στρατιωτικών και της Αεροπορίας. Ο «Ριζοσπάστης» την επόμενη μέρα χαρακτήρισε αυτή τη κυβέρνηση ως «αντιθάλαμο της μοναρχοστρατιωτικής δικτατορίας» και δεν έκανε λάθος, το σχέδιο για την επιβολή της δικτατορίας προχωρούσε.
Στις 28 Μάρτη, το ΚΚΕ προειδοποιούσε τους εργαζόμενους πως «κάτω από τη σκέπη της μοναρχίας, εξυφαίνεται η πιο αντιλαϊκή, η πιο άτιμη, η πιο εγκληματική συνωμοσία. Αρχηγός της συνωμοσίας αυτής είναι ο Μεταξάς. Συνεργάτες του και συνένοχοί του είναι όλα τα πλουτοκρατικά κόμματα, από τα αντιβενιζελικά που πλειοδοτούν στα αντιλαϊκά μέτρα και σχέδια της κυβέρνησης, ίσαμε τα βενιζελικά, που στηρίζουν την κυβέρνηση και την αντιλαϊκή πολιτική της».
Οι εξελίξεις δικαίωσαν γρήγορα τις εκτιμήσεις του Κόμματος. Στις 13 Απρίλη, ο πρωθυπουργός Κ. Δεμερτζής πέθανε και την ίδια μέρα, ο βασιλιάς, χωρίς να πάρει τη γνώμη της Βουλής όρκισε πρωθυπουργό τον Ι. Μεταξά!
Στις 25 του Απρίλη, ο Μεταξάς διαβάζει στη Βουλή τις προγραμματικές δηλώσεις της κυβέρνησής του και χειροκροτείται από την πλειοψηφία των βουλευτών των αστικών κομμάτων. Την επόμενη μέρα, ο Δ. Λαμπράκης έγραφε στο «Ελεύθερον Βήμα»: «Τα εν τη Βουλή κόμματα είναι σχεδόν ασφαλές ότι δε θα περιορίσουν την ευμένειάν των εις τα χειροκροτήματα (...) αλλά θα περιβάλουν την κυβέρνησιν ταύτην και διά της θετικής ψήφου εμπιστοσύνης των». Ο Λαμπράκης, φυσικά, ήξερε τι έγραφε. Η κυβέρνηση του Μεταξά πράγματι πήρε ψήφο εμπιστοσύνης από όλα τα αστικά κόμματα (241 ψήφοι υπέρ), κατά ψήφισε μόνο το Παλλαϊκό Μέτωπο και 3 αστοί βουλευτές (ο Γ. Παπανδρέου, ο Κ. Βλαχοθανάσης και ο Α. Δενδρινός), υπήρξαν ακόμα και 4 αποχές.
Η ψήφος αυτή των αστικών κομμάτων ήταν συνειδητή ψήφος υπέρ της σχεδιαζόμενης δικτατορίας. Ο ίδιος ο Μεταξάς, σε ομιλία του, αφού είχε επιβληθεί η δικτατορία, τον Νοέμβρη του '38 έλεγε χαρακτηριστικά: «Και είναι δι' εμέ απορίας άξιον εάν δεν εγνώριζαν πως εις τα 1936 όταν η φορά των πραγμάτων και η θέλησις του Βασιλέως με έφεραν τον Απρίλιον εις την εξουσίαν, πως λέγω τότε, αντί να εξαναστούν εκείνοι που ενόμιζαν ότι ο κοινοβουλευτισμός είναι η μόνη σωτηρία της χώρας, διότι ήξευραν καλά τας σκέψεις μου, τα σχέδια και τας ιδέας μου, αντί, λέγω να εξαναστούν, να με καταψηφίσουν και να με κάμουν να φύγω εκ της εξουσίας, μου έδωκαν όλοι ομόθυμον την εμπιστοσύνην εις την τότε υπάρχουσαν Βουλήν».vii
Τα πράγματα είναι έτσι ακριβώς όπως τα περίεγραφε ο δικτάτορας. Τα αστικά κόμματα έδωσαν ψήφο εμπιστοσύνης στον Μεταξά γνωρίζοντας ότι επιθυμούσε την κατάργηση του κοινοβουλευτισμού. Γι' αυτό και δεν έμειναν μόνο στην ψήφο εμπιστοσύνης αλλά στις 30 Απρίλη δέχτηκαν και τη διακοπή της λειτουργίας της Βουλής ως τις 30 Σεπτέμβρη!
Η κυβέρνηση του Μεταξά δεν άργησε να δείξει γιατί είχε την εμπιστοσύνη της αστικής τάξης, πνίγοντας στο αίμα την εξέγερση των εργατών της Θεσσαλονίκης το Μάη του '36. Η αποφασιστικότητα στην αντιμετώπιση του λαϊκού παράγοντα, όπως θα πούμε και παρακάτω, ήταν ένας από τους βασικούς λόγους που οι αστοί προέκριναν τη «λύση» της δικτατορίας.
Στις 18 του Μάη, ο Μεταξάς διόρισε υπουργό Εσωτερικών τον απόστρατο Συνταγματάρχη Θ. Σκυλακάκη, ιδρυτή της ναζιστικής οργάνωσης «Εθνικόν Κυρίαρχον Κράτος». Δυο μέρες μετά, ο «Ριζοσπάστης» βγαίνει με πρωτοσέλιδο: «Φως στο σχέδιο Μεταξά για δικτατορία. Το βραδύτερο υπολογίζει για τον Σεπτέμβρη», σημειώνονταν ακόμα «αν όμως βρει ευκαιρία κατάλληλη και πριν από τον Σεπτέμβρη, φυσικά δεν θα διστάσει».viiiΓια άλλη μια φορά, ο «Ριζοσπάστης» δεν έπεφτε έξω. Αντίστοιχες πληροφορίες δημοσίευσε και η εφημερίδα «Μακεδονία».
Στα τέλη του Ιούνη, ο Σοφοκλής Βενιζέλος ήρθε σε συμφωνία, μέσω του Σκυλακάκη με τον Μεταξά να υποστηρίξει τη δικτατορία και να γίνει Αντιπρόεδρος της κυβέρνησης. Η αποκάλυψη αυτή έγινε από τον ίδιο τον Βενιζέλο σε άρθρο του στην εφημερίδα «Ελευθερία» του Παρισιού, τρία χρόνια αργότερα (21 Ιουλίου 1939) όπου εξιστορώντας αναλυτικά το παρασκήνιο της συμφωνίας έγραφε πως «όχι μόνο δεν αντέδρασα, αλλά και υπεβοήθησα εις την κήρυξιν της δικτατορίας»ix. Στις εφημερίδες της Θεσσαλονίκης επίσης, δημοσιεύτηκαν στις 29 Ιούνη δηλώσεις του Πλαστήρα όπου χαρακτήριζε την πιθανότητα επιβολής δικτατορίας ως «ευχής έργον»x.
Στα τέλη του Ιούλη, οι Φιλελεύθεροι και το Λαϊκό Κόμμα κατέληξαν σε συμφωνία να συνεργαστούν αλλά οι αποφάσεις είχαν ήδη παρθεί.
Με πρόφαση τη σχεδιαζόμενη πανεργατική απεργία της 5ης Αυγούστου, μία μέρα πριν επιβλήθηκε η Δικτατορία. Είχε προηγηθεί δημιουργία «κλίματος» περί σχεδιαζόμενης εξέγερσης από τους κομμουνιστές (πυρκαγιά σε αποθήκες πυρομαχικών του Ναυτικού στις 31 Ιούλη) και συνάντηση του Μεταξά με τον Βρετανό πρεσβευτή Σίντνεϊ Ουατερλόου, στις 2 Αυγούστου. Μετά τη συνάντηση αυτή, ο Μεταξάς βεβαίωνε τους συνεργάτες του, ότι η επιβολή της δικτατορίας έχει τη συγκατάθεση της Αγγλίας.xi
Οι πραγματικοί λόγοι επιβολής της δικτατορίας
Ο Ι. Μεταξάς στο διάγγελμά του, που αναφέραμε εισαγωγικά, υποστήριζε πως οι λόγοι επιβολής της δικτατορίας ήταν βασικά δύο: Ο «κομμουνιστικός κίνδυνος» και η χρεοκοπία του κοινοβουλευτισμού.
Πίσω από την προπαγάνδα της δικτατορίας, κρύβονταν πραγματικές ανάγκες της αστικής τάξης της χώρας. Απ' τη μια η ανάγκη για θωράκιση και σταθερότητα του αστικού πολιτικού συστήματος, η ανάγκη για μια κυβέρνηση που θα εφάρμοζε μια πολιτική πυγμής, με αποφασιστικότητα και χωρίς καθυστερήσεις και θα έδινε «διέξοδο» στις ενδοαστικές αντιθέσεις.
Απ' την άλλη, όταν μιλούσαν για «κομμουνιστικό κίνδυνο», γνώριζαν πως δεν απειλούνταν άμεσα από το κίνημα της εργατικής τάξης, επιθυμούσαν όμως μια κυβέρνηση που θα έβαζε στην άκρη τον λαϊκό παράγοντα, που θα τσάκιζε το λαϊκό κίνημα. Υπήρχαν επίσης σημαντικά γεγονότα, με κορυφαία την εξέγερση του λαού της Θεσσαλονίκης τον Μάη του '36, τα οποία δυσκόλευαν τις κινήσεις και τους χειρισμούς της αστικής τάξης.
Σαφώς, στην απόφαση της αστικής τάξης να στηρίξει τη δικτατορία, βάραινε και ο ιμπεριαλιστικός πόλεμος που ουσιαστικά είχε ήδη αρχίσει. Η δικτατορία κηρύχτηκε στο διάστημα που οι «δημοκρατικές» ιμπεριαλιστικές χώρες έδιναν τα πάντα στην ναζιστική Γερμανία για να την στρέψουν κατά της ΕΣΣΔ (η λεγόμενη πολιτική του «κατευνασμού»). Οι χώρες των Βαλκανίων - ιδιαίτερα η Ελλάδα, που είναι μεσογειακή χώρα - τους ήταν απαραίτητο ελεγχόμενο στήριγμα στα σχέδιά τους. Ηθελαν ένα λαό αλυσοδεμένο. Και βεβαίως η προώθηση του στηρίγματος προϋπέθετε έντονο αντικομμουνισμό και αντισοβιετισμό, παράνομο ΚΚΕ, πλήρως ελεγχόμενα συνδικάτα και Τύπο.
Ισως η καλύτερη επιβεβαίωση ότι η δικτατορία επιβλήθηκε για να εξυπηρετήσει τα συμφέροντα της αστικής τάξης, προέρχεται από τον ίδιο τον Μεταξά, που σε λόγο του στην Καβάλα, τον Μάρτη του '38 είπε απευθυνόμενους στους αστούς: «Οι αστοί το εζήσατε σεις περισσότερον πάσης άλλης τάξεως, διότι σεις προ παντός οι αστοί έχετε ανάγκην ησυχίας και γαλήνης, διά να εργασθήτε και να αποδώσητε και να αυξήσετε και τον πλούτον της χώρας και τον πολιτισμόν αυτής. Δι' αυτά έχετε ανάγκην εσωτερικής ησυχίας και τάξεως, άνευ των οποίων οι αστοί δεν δύνασθε να προκόψητε και να ζήσετε».xii
Η δικτατορία της 4ης Αυγούστου ήταν η πολιτική έκφραση των συμφερόντων της αστικής τάξης στο επίπεδο της διακυβέρνησης, τη δοσμένη χρονική στιγμή. Ηταν αναγκαία για τη στήριξη, τη θωράκιση και την ενίσχυση του ελληνικού καπιταλισμού, σε συνθήκες προετοιμασίας του Β' Παγκοσμίου Πολέμου. Η δικτατορία έλυσε προσωρινά τις ενδοαστικές αντιθέσεις των αστικών «κοινοβουλευτικών» κομμάτων που της ανέθεσαν μέσω του κοινοβουλίου την εξουσία.
Ηταν δημιούργημα της εγχώριας πλουτοκρατίας, του παλατιού, των αστικών κομμάτων και των Εγγλέζων. Εργο δηλαδή όλου του αστικού πολιτικού κόσμου και της Μεγάλης Βρετανίας, η οποία διατηρούσε στην Ελλάδα και ενίσχυε (σχεδόν προνομιακά) μεγάλα οικονομικά, πολιτικά και στρατηγικά συμφέροντα. Ηταν αυτή που είχε το πάνω χέρι από την πλευρά του ξένου παράγοντα, λήστευε το λαϊκό ιδρώτα και τις πλουτοπαραγωγικές πηγές της χώρας.
Ο αστικός Τύπος στο πλευρό της 4ης Αυγούστου
Σχεδόν σύσσωμος ο αστικός Τύπος τάχθηκε στο πλευρό της δικτατορίας. Ορισμένες εφημερίδες μάλιστα είχαν ταχθεί υπέρ της επιβολής της προτού εκδηλωθεί (π.χ. «Καθημερινή», «Εστία», «Ελεύθερον Βήμα»).
Με την αρθρογραφία του, ο αστικός Τύπος ενίσχυε την προπαγάνδα για τους λόγους επιβολής της δικτατορίας, αλλά ταυτόχρονα αποκάλυπτε και τις πραγματικές επιδιώξεις της αστικής τάξης.
Το «Εθνος» την 5η Αυγούστου '36 βγήκε με τίτλο: «Η κυβέρνησις έλαβε δραστικά μέτρα προς τηνπεριφρούρησιν του αστικού καθεστώτος», ενώ ο Γεώργιος Βλάχος εκδότης της «Καθημερινής» έγραφε, στις 7 Αυγούστου '36: «Η από της παρελθούσης Τρίτης επιβληθείσα νέα τάξις πραγμάτων εις την Ελλάδα, δεν ευρίσκει απλώς σύμφωνον την εφημερίδα αυτήν. Την ευρίσκει εν μέρει υπεύθυνον. Διότι από μακρού χρόνου η εφημερίς αυτή συνέστησε και ηυχήθη όπως έλθη ημέρα, κατά την οποίαν το κράτος του κοινοβουλευτισμού και των ελευθεριών αντικαταστήση, έστω και προς καιρόν, νέον κράτος επιβολής και αυστηρότητος».
Η «Εστία» ήταν ακόμα πιο αποκαλυπτική, αφού έγραφε πως η επιβολή της δικτατορίας «δεν δύναται βεβαίως να χαρακτηρισθή ως απροσδόκητος», στη συνέχεια περίγραφε την κατάσταση αστάθειας του αστικού πολιτικού συστήματος λόγω των ενδοαστικών αντιθέσεων. Εγραφε η εφημερίδα: «Δεν πρόκειται μόνον περί της χρεωκοπίας του κοινοβουλευτισμού, ανίκανου και εις άλλας χώρας του κόσμου να ανταποκριθή προς τας πολλαπλασιασθείσας ανάγκας του κρατικού οργανισμού, χρεωκοπίας, η οποία επεδεινώθη από την αισχράν κομματικήν φαυλοκρατίαν και από τον αιματηρόν πολλάκις εσωτερικόν διχασμόν. Πρόκειται κυρίως περί της βαθμιαίας εξουδετερώσεως του Κράτους, ως έννοιας επιβαλλούσης τον σεβασμόν, την εκτίμησιν και δι' αυτής την τάξιν, την κοινωνικήν ευρυθμίαν, την πρόοδο της χώρας και την ευημερία του Λαού».xiii
Η ανάγκη της απρόσκοπτης προώθησης των συμφερόντων της αστικής τάξης υπογραμμίζονταν και στην εφημερίδα «Ακρόπολις»: «Το κύριον χαρακτηριστικόν του (σ.σ. του καθεστώτος της δικτατορίας) είναι η απόλυτος και απεριόριστος εξουσία. Καμμιά αντίδραση, κανένα πρόσκομμα, κανένα εμπόδιον, τυπικόν ή ουσιαστικόν, δεν περιορίζει την εξουσίαν αυτήν και δεν αντιτάσσεται εις αυτήν. (...) Ημπορεί να εργασθή απερίσπαστος, ανενόχλητος, με όλας της τας δυνάμεις».xiv
Βέβαια, σύσσωμος ο αστικός Τύπος αναπαρήγαγε κύρια την προπαγάνδα περί κομμουνιστικού κινδύνου, γράφοντας για «πράκτορες της Μόσχας» κ.ά. Μια αποστροφή της εφημερίδας «Τύπος» είναι ενδεικτική των πραγματικών επιδιώξεων των αστών: «Τα μέτρα (σ.σ. εναντίον του ΚΚΕ), τα οποία η νέα κατάστασις υπόσχεται να λάβη, άγουν τους πολίτας εις την σκέψιν: "Αλήθεια: όλα αυτά, γιατί δεν τάκανε έως τώρα το Κράτος, παρά τους άφηνε έτσι;"».xv
Οι αστοί απαιτούσαν δηλαδή ένταση των κατασταλτικών μέτρων ενάντια στο ΚΚΕ και το λαϊκό κίνημα, όχι γιατί υπήρχε άμεσος κίνδυνος ανατροπής του καπιταλιστικού συστήματος, αλλά επειδή ήθελαν να λάβουν σκληρότερα μέτρα αποτροπής αυτού του ενδεχομένου. Ηθελαν το λαό αλυσοδεμένο, λαμβάνοντας υπόψη και την άνοδο της ταξικής πάλης και την ενδυνάμωση του ΚΚΕ.
Η 4η Αυγούστου, δικτατορία του κεφαλαίου
Η δικτατορία, από την πρώτη στιγμή, προσπάθησε να εμφανιστεί ως φιλεργατική και φιλοαγροτική. Η προπαγάνδα αυτή αναπαράγεται ακόμα από τους φασίστες της Χρυσής Αυγής και από άλλους, με την προκάλυψη της επιστημοσύνης. Οπως θα δούμε παρακάτω, τα χρόνια της δικτατορίας ήταν χρυσή εποχή για το κεφάλαιο.
Προτού παραθέσουμε συγκεκριμένα στοιχεία, για την πολιτική της 4ης Αυγούστου, υπέρ του κεφαλαίου, ας δούμε τι έλεγε ο ίδιος ο δικτάτορας, τον Απρίλη του 1939: «Ευχαριστώ από της θέσεως ταύτης τους αστούς, διά τας θυσίας, εις τας οποίας υπεβλήθησαν υπέρ της ευημερίας του αγρότου και του εργάτου, η οποία δεν είναι δυνατόν παρά να συντελέση εις την αύξησιν των κερδών αυτών των ιδίων».xvi Τι ομολογεί ο Μεταξάς; Οτι τα δήθεν φιλεργατικά μέτρα, οι μικροπαραχωρήσεις που οι ίδιοι οι καπιταλιστές έκαναν προς τον εργάτη και τον αγρότη ήταν υπέρ της κερδοφορίας τους και φυσικά υπέρ της εξουσίας τους, συνέβαλαν στην ενσωμάτωση στο σύστημα.
Το καθεστώς του Ι. Μεταξά με τον ιδεολογικό μανδύα της «εθνικής επανάστασης» και «κοινωνικής ευημερίας» εφάρμοσε στοιχεία της κεϊνσιανής θεωρίας περί «κρατικής ρύθμισης της καπιταλιστικής οικονομίας», όπως έκαναν τότε διάφορες αστικές κυβερνήσεις, από τον Χίτλερ μέχρι τον Ρούσβελτ (new deal) μετά την οικονομική κρίση 1929 - 1933. Η προσωρινή οικονομική ανάκαμψη του καπιταλισμού μέχρι τη νέα κρίση του το 1939, έδωσε, σε συμφωνία με τους καπιταλιστές, τη δυνατότητα μικροπαραχωρήσεων στους εργαζόμενους, με στόχο τη γενικότερη στήριξη του καπιταλισμού.
Η 4η Αυγούστου ήταν ένα αντικομμουνιστικό, αστικό, ταξικό κράτος. Παρενέβη κατασταλτικά αλλά και με την άμεση ανάληψη από το κράτος ενός μέρους της αναπαραγωγής της εργατικής δύναμης με κρατική κοινωνική πολιτική, με στόχο την ενσωμάτωση στην πολιτική του των λαϊκών στρωμάτων.xvii
Κέρδη - ρεκόρ για τους καπιταλιστές
Στα χρόνια της 4ης Αυγούστου, μέσω της έντασης της εκμετάλλευσης των εργαζομένων αλλά και της άμεσης κρατικής παρέμβασης στην οικονομία (δημόσια έργα κτλ.) αυξήθηκε σημαντικά η καπιταλιστική κερδοφορία.
Ταυτόχρονα, προχώρησε σημαντικά η συγκέντρωση και συγκεντροποίηση του κεφαλαίου και η σύμφυση του τραπεζικού με το βιομηχανικό κεφάλαιο. Ενδεικτικό είναι το εξής στοιχείο: Μονάχα μια τράπεζα (Τράπεζα Αθηνών) κατείχε το 15% όλων των ανώνυμων εταιρειών της χώρας.
Η αστική τάξη στήριξε ανοιχτά τη δικτατορία με τον Μποδοσάκη, την Εθνική Τράπεζα, την Τράπεζα Αθηνών, την «Πάουερ», τον Λαναρά, την Εταιρεία Λιπασμάτων του Κανελλόπουλου, τους καπνέμπορους και την ΑΓΕΤ Ηρακλής στην πρώτη γραμμή.
Εκπρόσωποι των κεφαλαιοκρατών μάλιστα συμμετείχαν από υπουργικές θέσεις στη δικτατορία. Ο Ανδρέας Χατζηκυριάκος για παράδειγμα, ιδιοκτήτης της ΑΓΕΤ Ηρακλής και Πρόεδρος του Συνδέσμου Ελλήνων Βιομηχάνων και Βιοτεχνών έγινε υπουργός Εθνικής Οικονομίας. Διάφορα στελέχη της Εθνικής Τράπεζας έγιναν επίσης υπουργοί.
Υπολογίζεται πως στη περίοδο της δικτατορίας, το ποσοστό του βιομηχανικού κέρδους έφτανε το 25%, ενώ το ποσοστό της υπεραξίας στον κλάδο της κλωστοϋφαντουργίας έφτανε στα 400%.xviii
Στην έκδοση του υφυπουργείου Τύπου και Τουρισμού της δικτατορίας «Απολογισμός μιας διετίας» αναφέρονται τα εξής όσον αφορά τα οφέλη που προσέφερε η 4η Αυγούστου στους εφοπλιστές: «Οι εφοπλισταί, πεπεισμένοι επί την επιβολήν του νέου κράτους, ερρίφθησαν με όλας των τας δυνάμεις εις τον τραχύν αγώνα του διεθνούς ναυτιλιακού συναγωνισμού, προσφέροντας ολόκληρον τον ιδρώτα και τον κόπον των και διαθέτοντες τον τελευταίον οβολόν των υπέρ της αναπτύξεως της Ναυτιλίας μας, βέβαιοι όντες ότι κόπος, ίδρως και χρήμα θα επροστατεύετο από την εθνικήν κυβέρνησιν κατά τρόπον αποτελεσματικόν. Κατενόησαν, ευθύς αμέσως ότι οιονδήποτε "άνοιγμά των" δεν επρόκειτο να ανατραπή, ούτε από τας εσωτερικάς μας ανωμαλίας, ούτε από τας σπασμωδικότητας και την προσωρινότητα των κοινοβουλευτικών κυβερνήσεων. Ετσι, με ασφαλισμένα, θα ελέγομεν, τα νώτα, ερρίφθησαν προς τον διεθνή αγώνα των».xix
Πράγματι και σύμφωνα με στοιχεία που δίνουν η ίδιοι οι φασίστες της 4ηςΑυγούστου, σε μόλις δύο χρόνια τα κέρδη των εφοπλιστών αυξήθηκαν κατά 100%!
Συγκεκριμένα, τα κέρδη της εμπορικής ναυτιλίας, την 4η Αυγούστου 1936 ήταν 1,5 εκατομμύριο λίρες Αγγλίας. Ενα χρόνο μετά ήταν 1,75 εκατομμύρια και την 4η Αυγούστου 1938 ήταν 3 εκατομμύρια λίρες Αγγλίας!xxΥπολογίζεται επίσης, πως το 1939, το ποσοστό κέρδους του εφοπλιστικού κεφαλαίου ήταν 30% που σημαίνει κέρδη 4,2 εκατομμύρια λίρες Αγγλίας.xxi
Στην ίδια έκδοση, περιγράφεται πόσο «ευεργετική» για το Χρηματιστήριο Αθηνών ήταν η επιβολή της δικτατορίας: «Η Μεταβολή της 4ηςΑυγούστου εγένετο ενθουσιωδώς δεκτή εις το Χρηματιστήριον, όπου αμέσως ο ψυχολογικός παράγων εβελτιώθη και αι τιμαί έδειξαν σαφώς καλύτερας τάσεις εις όλας τας αξίας. Η αποκατάστασις ενός ομαλού ρυθμού εις την καθόλου οικονομικήν ζωήν της Χώρας, η τόνωσις του αισθήματος της ασφάλειας και της τάξεως και η γενική συναίσθησις της υπάρξεως ενός Κράτους σταθερώς κατευθυνομένου προς ωρισμένον σκοπόν, εμψυχώνουν τας συναλλαγάς, το δε μέχρι τούδε περίφοβον Κεφάλαιον εξέρχεται της κρύπτης του και αρχίζει να ενδιαφέρεται διά τας καλάς αξίας και κατά κύριον λόγον διά τας κρατικάς τοιαύτας».xxii
Πάλι με στοιχεία της ίδιας της δικτατορίας, προκύπτει η μεγάλη αύξηση των τιμών των μετοχών σε ελάχιστο χρόνο. Το 1937 για παράδειγμα, η τιμή της μετοχής της «Εθνικής Τράπεζας» αυξήθηκε κατά 12%, της «Τράπεζας Αθηνών» κατά 37%, της «Ατλας» κατά 256,6% ενώ το «γενικόν, κατά μέσον όρον, ποσοστό αυξήσεως ανέρχεται εις 68,8%».xxiiiΥπογραμμίζονταν επίσης, πως η αύξηση αυτή μέχρι τον Ιούνη του '38 ήταν ακόμα μεγαλύτερη.xxiv
Τέλος, η ευεργετική επίδραση που επέφερε στα κέρδη του Χρηματιστηρίου η πολιτική της 4ηςΑυγούστου σημειώνονταν και στην Εκθεση του ΔΣ της ΑΕ του Χρηματιστηρίου Αθηνών «επί των πεπραγμένων της χρήσεως 1937».xxv
Η 4η Αυγούστου και το ξένο κεφάλαιο
Η δικτατορία ενδυνάμωσε τις διασυνδέσεις του ελληνικού καπιταλισμού με το ξένο κεφάλαιο. Μια από τις πρώτες πράξεις της δικτατορίας ήταν να συμφωνήσει με τους δανειστές της χώρας (Αγγλικό τραπεζικό κεφάλαιο - Χάμπρο, κατά κύριο λόγο) την αύξηση του τοκοχρεολύσιου για τα έτη 1935-37 σε 40% από 30% που πλήρωναν οι προηγούμενες αστικές κυβερνήσεις, ενώ αργότερα, το 1940 το τοκοχρεολύσιο έφτασε στο 43%.
Αποκαλυπτικά επίσης για τα προνόμια που απολάμβανε το αγγλικό κεφάλαιο είναι όσα έγραφε ο Μεταξάς σε μια επιστολή του στον πρεσβευτή της Ελλάδας στο Λονδίνο: «Αι μόναι προνομιακαί επιχειρήσεις εν Ελλάδι είναι αι Αγγλικαί».xxvi
Ενα ακόμα από τα «εθνικά» κατορθώματα της 4ηςΑυγούστου, ήταν η παραχώρηση της εκμετάλλευσης των νερών του ποταμού Αχελώου στις αμερικάνικες εταιρείες Hugh Cooper and Co Inc και Chemical Construction Corporation. Η σύμβαση προσέφερε απίστευτα προνόμια στην εταιρεία που έφτιαξαν τα δυο αμερικάνικα μονοπώλια και θα διαρκούσε μέχρι τις 31.12.2010!! Μπορούσε μάλιστα να ανανεωθεί άλλα 25 χρόνια!xxviiΤελικά λόγω του πολέμου, η σύμβαση δεν πρόλαβε να εκτελεστεί.
Ο λαός δεμένος με αλυσίδες
Απ' την πρώτη κιόλας νύχτα, η 4η Αυγούστου στράφηκε ενάντια στο λαό και το κίνημά του, και φυσικά ενάντια στην πρωτοπορία της εργατικής τάξης, το ΚΚΕ, με εκατοντάδες συλλήψεις. Ηταν μόνο η αρχή. Η 4η Αυγούστου εγκαθίδρυσε ένα κράτος άγριας ταξικής βίας, αστυνομοκρατίας και χαφιεδισμού, βασανιστηρίων, φυλακών και εξοριών. Χιλιάδες φυλακίστηκαν, εξορίστηκαν ανάμεσά τους πολλά στελέχη του ΚΚΕ και μεταξύ αυτών και ο Νίκος Ζαχαριάδης, ΓΓ της ΚΕ του.
Τότε ιδρύθηκε το κάτεργο της Ακροναυπλίας, ενώ ανάμεσα σ' αυτούς που δολοφόνησε η 4η Αυγούστου ήταν ο Χρήστος Μαλτέζος, Γραμματέας της ΟΚΝΕ, ο Μήτσος Μαρουκάκης, δημοσιογράφος του «Ριζοσπάστη», ο Νίκος Βαλιανάτος, ο δάσκαλος Σταυρίδης.
Με την πολιτική της επίσης, παρά τις σχετικές διακηρύξεις για την πρόνοια για τις «ενδεείς τάξεις», δυνάμωσε την εκμετάλλευση, το χαράτσωμα του λαού.
Ακρως ενδεικτικά της ακραίας ταξικής ανισότητας και της φτώχειας του λαού είναι τα στοιχεία των εισοδημάτων κατά οικογένεια το 1938. 630.000 οικογένειες δηλαδή το 39% του πληθυσμού της χώρας είχαν ετήσιο εισόδημα 18.727 δραχμές. 632.768 οικογένειες, το 38,44% του πληθυσμού είχαν εισόδημα 36.275 δραχμές. Υπολογίζονταν δε πως για κάπως άνετη ζωή χρειάζονταν τουλάχιστον 60.000 δραχμές. Την ίδια ώρα που ο λαός ήταν σε εξαθλίωση, υπήρχαν μια χούφτα στην κυριολεξία οικογένειες, 900 όλες και όλες, το 0,05% του πληθυσμού που είχε ετήσιο εισόδημα 2.125.000 δραχμές!xxviiiΑν δηλαδή η 4η Αυγούστου δεν είχε «φιλολαϊκή πολιτική» τι θα συνέβαινε;
Στα χρόνια της 4ης Αυγούστου, επιβλήθηκαν στο λαό περίπου 3 δισεκατομμύρια νέοι φόροι! Η ακρίβεια ήταν τόσο μεγάλη που ο Μεταξάς αναγκάστηκε να ανακοινώνει τη σύσταση Επιτροπής για την καταπολέμηση των αιτίων «που προκαλούν αδικαιολογήτως υπερτίμησιν ειδών πρώτης ανάγκης».
Ετσι οι όποιες αυξήσεις δόθηκαν εξανεμίστηκαν. Υπολογίζεται ότι ενώ μεταξύ 1935-1940, οι μισθοί αυξήθηκαν κατά 50%, η πραγματική αύξηση των αποδοχών των εργαζομένων δεν ξεπερνούσε το 5%. Οι υποχρεωτικές άλλωστε συλλογικές συμβάσεις, που η δικτατορία διαφήμιζε ως φιλεργατική πολιτική, ελάχιστα προσέφεραν στους εργαζομένους λόγω της αναστολής των συνδικαλιστικών ελευθεριών και της απαγόρευσης των απεργιών.
Τα όποια μέτρα, πάντως, πάρθηκαν υπέρ των εργαζομένων, ήταν εφαρμογή και συνέχεια αποφάσεων προηγούμενων αστικών κυβερνήσεων (π.χ. γενίκευση του 8ωρου, εφαρμογή κοινωνικών ασφαλίσεων) προϊόντα της ταξικής πάλης στην Ελλάδα και παγκόσμια με τις κατακτήσεις της ΕΣΣΔ. Πόσο υπολογίζει πραγματικά τους εργαζόμενους, η δικτατορία το έδειξε π.χ. όταν άρπαξε τα αποθεματικά του ΙΚΑ και άλλων ασφαλιστικών οργανισμών με πρόσχημα την εθνική άμυνα ή από το γεγονός πως, ενώ η φυματίωση θέριζε πολλούς κλάδους εργαζομένων δεν έφτιαξε ούτε ένα σανατόριο για τους εργάτες.xxix
Στο στόχαστρο της 4ης Αυγούστου μπήκε ιδιαίτερα η νεολαία, την οποία προσπάθησε να εξαπονδρίσει και μυήσει στα σάπια «ιδεώδη» του φασισμού και του «Γ' Ελληνικού Πολιτισμού» μέσω της ΕΟΝ. Την ώρα που το καθεστώς ξόδευε εκατομμύρια για τα κουστουμάκια, τις φιέστες και τους μισθούς των στελεχών της ΕΟΝ αύξησε τα διάφορα δίδακτρα και χαράτσια στην εκπαίδευση ενώ αυξανόταν κάθε χρόνο ο αριθμός των παιδιών που εγκατέλειπαν την εκπαίδευση, περιορίστηκε ο αριθμός των εισακτέων στα ανώτατα ιδρύματα, μειώθηκαν τα κονδύλια για την Παιδεία.
Η 4η Αυγούστου και η «φαυλοκρατία»
Η δικτατορία απ' την αρχή ισχυρίστηκε πως θα αντιμετώπιζε τη διαφθορά των κομμάτων και τη φαυλοκρατία. Η αλήθεια είναι ότι και η ίδια υπήρξε καθεστώς σκανδάλων, διαφθοράς και φαυλοκρατίας. Και δε θα μπορούσε να ήταν διαφορετικά στο έδαφος του καπιταλισμού, που γεννά και θρέφει τέτοια φαινόμενα. Αξίζει να παραθέσουμε μερικά ενδεικτικά παραδείγματα από την «αντιμετώπιση» της διαφθοράς από τους φασίστες της 4ης Αυγούστου.
Πριν ακόμα τη δικτατορία, είχαν αποκαλυφθεί διάφορα σκάνδαλα στον Δήμο Αθηναίων, όταν Δήμαρχος ήταν ο Κ. Κοτζιάς. Προκειμένου, να μη διωχθεί ποινικά ο Κοτζιάς, ο Μεταξάς τον έκανε Υπουργό!xxxΟ Μεταξάς επίσης διόρισε καθηγητές Πανεπιστημίου και τους δυο γαμπρούς του!
Μεγάλες ρεμούλες έγιναν και στη «ΓΣΕΕ», ενώ εκατομμύρια ξοδεύονταν και στους εργατοπατέρες. Τότε καθιερώθηκε και η σύνταξη των «συνδικαλιστών» - εργατοπατέρων.
Ισως, το μεγαλύτερο άντρο της διαφθοράς, ήταν το «καμάρι» του δικτάτορα, η φασιστική οργάνωση νεολαίας, η ΕΟΝ. Ως και τα δέματα για τους φαντάρους που πολεμούσαν στα βουνά της Πίνδου πουλούσαν και μοιράζονταν οι διάφοροι βαθμοφόροι της ΕΟΝ.
Τα εκατομμύρια επίσης που άρπαζαν με τους διάφορους υποχρεωτικούς εράνους και την «εθελοντική» προσφορά μεροκάματων από τους εργαζομένους κατέληγαν στις τσέπες διάφορων αετονύχηδων.
Τέλος, ο Ι. Διάκος, στενός συνεργάτης του Μεταξά, φεύγοντας από την Ελλάδα μετά την εισβολή των Γερμανών είχε αρπάξει μαζί του 805 χρυσές λίρες Αγγλίας, 147 χρυσά γαλλικά εικοσοφράγκα, πάνω από 2 κιλά χρυσό, 686 χρυσές λίρες Αγγλίας, 5.700 δολάρια, 100 λίρες Αιγύπτου και 15 εκατομμύρια δραχμές σε πεντοχίλιαρα!
Ενα συμπέρασμα
Η επιλογή της αστικής τάξης, να στηρίξει τη διδακτορική «λύση» του φασίστα Ι. Μεταξά και αργότερα τη στρατιωτική δικτατορία των συνταγματαρχών (1967), φανερώνει ότι διαχρονικά η αστική εξουσία εναλλάσσει, μεταμφιέζει τις μορφές της εξουσίας της, προκειμένου να την ενισχύσει και να τη θωρακίσει, για να αντιμετωπίσει δυσκολίες λόγω εσωτερικών αντιθέσεων ή για να επιτύχει τη χειραγώγηση των λαϊκών μαζών.
Ετσι, αξιοποιεί διάφορες εναλλακτικές λύσεις και σχήματα, εναλλάσσει την τρομοκρατία και την καταστολή με το «καρότο» και τις αυταπάτες. Δε διστάζει όμως να φτάσει και στην ανοιχτή δικτατορία, την κατάργηση του Κοινοβουλίου, να αξιοποιεί φασιστικές - ναζιστικές οργανώσεις, όπως τη Χρυσή Αυγή. Η ιστορία αποδεικνύει ότι είναι μύθος ο απόλυτος διαχωρισμός μεταξύ δημοκρατικών και μη αστικών πολιτικών δυνάμεων.
Κάθε μορφή ή μεταμφίεση της αστικής εξουσίας εξυπηρετεί κάθε φορά την ενίσχυση της κερδοφορίας των μονοπωλίων, τη διαιώνιση της μισθωτής σκλαβιάς και εκμετάλλευσης. Γι' αυτό, η εργατική τάξη και το κίνημά της δεν πρέπει να παγιδεύονται στα σενάρια διαχείρισης της αστικής εξουσίας, στην εναλλαγή των κομμάτων, στον έναν ή τον άλλο πολιτικό σχηματισμό, αλλά να παλεύει για την κατάκτηση της εξουσίας, για να αλλάξει η τάξη που βρίσκεται στην εξουσία.
---------------------------
Παραπομπές:
i «Ακρόπολις», 6.8.1936, σ. 1
ii Ο. π.
iii Γ. Δαφνής, «Η Ελλάς μεταξύ δύο πολέμων», τ. Β', Ικαρος, Αθήνα, 1974, σ. 183
iv Ο. π.
v Σπ. Λιναρδάτος, «Πώς φτάσαμε στην 4η Αυγούστου, Διάλογος», Γ' εκδ. Αθήνα, 1978, σ. 197
vi Ο. π., σ. 204
vii Σπ. Λιναρδάτος, «Η 4η Αυγούστου», «Θεμέλιο», Ε' εκδ. Αθήνα, 1988, σ. 29-30
viii «Ριζοσπάστης», 20.5.1936, σ. 1
ix Σπ. Λιναρδάτος, «Πώς φτάσαμε στην 4η Αυγούστου», ό. π, σ. 255
x Ο. π., σ. 256
xi Ο. π., σ. 264
xii Ι. Μεταξάς, «Λόγοι και Σκέψεις», τ. Α', «Ικαρος», Αθήνα, 1969, σ. 334-335
xiii «Εστία», 3.8.1936, σ. 1
xiv «Ακρόπολις», ό. π.
xv «Τύπος», 6.8.1936, σ. 1
xvi Ι. Μεταξάς,« Λόγοι και Σκέψεις», τ. Β', «Ικαρος», Αθήνα, 1969, σ. 71
xvii Δ. Αρβανιτάκης, «Ο Ιωάννης Μεταξάς και το "Κοινωνικό Κράτος"» στον «Κυριακάτικο Ριζοσπάστη», 27-28.10.2012. σ. 12-13
xviii Σπ. Λιναρδάτος, «Η 4η Αυγούστου», ό. π., σ. 128
xix Υφυπουργείον Τύπου και Τουρισμού, «Ο απολογισμός μιας διετίας», εκδόσεις 4ης Αυγούστου, Αθήνα, 1938, σ. 43
xx Ο. π., σ. 183
xxi Σπ. Λιναρδάτος, «Η 4η Αυγούστου», ό. π., σ. 129
xxii Υφυπουργείον Τύπου και Τουρισμού, ό. π., σ. 176
xxiii Ο. π., σ. 178
xxiv Ο. π., σ. 178-179
xxv Ο. π., σ. 179
xxvi Σπ. Λιναρδάτος, «Η 4η Αυγούστου», ό. π., σ. 130
xxvii Ο. π., σ. 135-138
xxviii Γ. Νέζης, «Η κατανομή του προπολεμικού φορολογικού βάρους στην Ελλάδα» στη «Νέα Οικονομία», τ. 1, 1947, σ. 12. Αναφέρεται στο Σπ. Λιναρδάτος, «Η 4η Αυγούστου», ό. π. 114-116
xxix Σπ. Λιναρδάτος, «Η 4η Αυγούστου», ό. π. σ. 119
xxx Δες πιο αναλυτικά Σπ. Λιναρδάτος, «Η 4η Αυγούστου», ό. π. σ. 43-45
Του Στρατή ΔΟΥΝΙΑ*
* Ο Σ. Δούνιας είναι Αρχισυντάκτης του «Οδηγητή» και μέλος του Τμήματος Ιστορίας της ΚΕ του ΚΚΕ
* Ο Σ. Δούνιας είναι Αρχισυντάκτης του «Οδηγητή» και μέλος του Τμήματος Ιστορίας της ΚΕ του ΚΚΕ
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου