Τι είναι ο Εξάντας;

Ο εξάντας είναι ένα όργανο το οποίο στο παρελθόν ήταν το Α και το Ω για τους ναυτικούς. 

Με τον εξάντα μπορούσαν να προσδιορίσουν την θέση τους επάνω στην γη (στίγμα) και τον χρησιμοποιούσαν στην ανοιχτή θάλασσα κατά κόρων. 

Στην σημερινή εποχή η χρήση του δεν είναι τόσο διαδεδομένη λόγο των ηλεκτρονικών συστημάτων που υπάρχουν. Ακόμα και έτσι όμως , παραμένει ένα πολύ σημαντικό όργανο το οποίο ο σωστός αξιωματικός γέφυρας θα πρέπει να ξέρει να χειρίζεται,.

Ευτυχώς για την παραδοσιακή ναυσιπλοΐα, υπάρχουν πολλοί αξιωματικοί που συνεχίζουν να τον χρησιμοποιούν και να εξασκούντε στο όργανο.


Ο εξάντας (εκ της καθαρεύουσας ο εξάς, του εξάντος), είναι ένα γωνιομετρικό όργανο χαρακτηριζόμενο και αστρονομικό που χρησιμοποιείται στη ναυσιπλοΐα, από τους ναυτιλλομένους για τη μέτρηση υψών ουρανίων σωμάτων καθώς και κατακόρυφες ή οριζόντιες γωνίες γήινων, ή επίγειων σταθερών αντικειμένων.

Βασικά, χρησιμοποιείται στη μέτρηση της γωνίας (ύψους) ενός σκοπούμενου ουράνιου σώματος (π.χ. Ήλιος, Σελήνη, Πλανήτες, Αστέρες), από τον ορίζοντα.



ΙΣΤΟΡΙΑ

Οι παλιότεροι θαλασσοπόροι προσδιόριζαν τη θέση του πλοίου τους στην ανοικτή θάλασσα με τη μέτρηση των γωνιών που σχημάτιζαν τα ουράνια σώματα, δηλαδή ο ήλιος, η σελήνη, ή τα άστρα, με τον ορίζοντα. 

Τα πρώτα όργανα που χρησιμοποιήθηκαν για τη μέτρηση αυτών των γωνιών ήταν οι αστρολάβοι. Στις περισσότερες περιπτώσεις με τον αστρολάβο, ήταν απαραίτητη η σκόπευση ταυτόχρονα και του αστέρα και του ορίζοντα, από το κατάστρωμα του πλοίου, οδηγώντας έτσι συχνά σε ανακριβείς υπολογισμούς. 

 Η συσκευή που αντικατέστησε τους αστρολάβους ήταν ο εξάντας.

Πρόγονος της συσκευής του εξάντα ήταν ο οκτάντας, που εφευρέθηκε από τον Τζόν Χάντλεϊ το 1731. 
Διέφερε στο σχεδιασμό από τον εξάντα μόνο στην τοξοειδή κλίμακα που έχουν τα δυο όργανα: ο οκτάντας έχει κλίμακα ενός ογδόου του κύκλου, δηλαδή 45 μοιρών, ενώ ο εξάντας έχει κλίμακα ενός έκτου του κύκλου, δηλαδή 60 μοιρών. 

Τα δυο όργανα μετρούν τη γωνία της προσπίπτουσας φωτεινής ακτίνας (π.χ. από έναν αστέρα) σε σχέση με τον ορίζοντα, αλλά ο οκτάντας φτάνει να μετρά μέχρι 90 μοίρες γωνία, ενώ ο εξάντας μέχρι 120 μοίρες. Ο εξάντας ανακαλύφθηκε, σαν εξέλιξη του οκτάντα, από τον Άγγλο αξιωματικό του Ναυτικού Τζον Κάμπελ το 1757.

Ο εξερευνητής Τζέιμς Κουκ εκμεταλλεύτηκε πλήρως τις δυνατότητες του εξάντα για τη μέτρηση όχι μόνο κατακόρυφων γωνιών, αλλά γωνιών με οποιαδήποτε κλίση. Μετρώντας τη γωνία μεταξύ της σελήνης και ενός δοσμένου αστέρα, και με τη βοήθεια πινάκων της κίνησης της σελήνης μπορούσε να υπολογίζει ακριβή χρόνο, που του έδινε τη δυνατότητα να βρίσκει το γεωγραφικό μήκος και πλάτος της θέσης του πλοίου του. 

Η μέθοδος αυτή χρησιμοποιήθηκε για τη χαρτογράφηση της Νέας Ζηλανδίας στη διάρκεια του ταξιδιού του 1768-1771.

ΑΡΧΗ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ

Η Αρχή λειτουργίας του εξάντα βασίζεται κυρίως στο φαινόμενο της ανάκλασης και στους νόμους που διέπουν αυτή. Είναι γνωστό από την οπτική ότι η γωνία πρόσπτωσης μιας οπτικής ακτίνας επί ενός επιπέδου είναι ίση με την γωνία ανάκλασης αυτής.

Ειδικότερα όμως στον εξάντα για την μέτρηση των γωνιακών αποστάσεων εφαρμόζεται η αρχή της λεγόμενης διπλής ανάκλασης που επιτυγχάνεται αυτή με δύο κάτοπτρα, ένα μεγάλο κινητό και ένα μικρότερο ακίνητο τα οποία φέρει το όργανο και δια των οποίων γίνονται οι παρατηρήσεις από το φερόμενο μικρό τηλεσκόπιο.


ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΟΡΓΑΝΟΥ

Στον συνηθέστερα ορειχάλκινο ή αλουμινένιο σκελετό του εξάντα, (frame), σχήματος κυκλικού τομέα, φέρονται τα ακόλουθα μέρη και εξαρτήματα τα οποία μπορείτε να δείτε στην εικόνα που ακολουθεί:

1. Η ίτυς (της ίτυος, arc) που είναι το κάτω μέρος του σκελετού που φέρει βαθμολογημένο τόξο από 0° μέχρι 140°, (αριστερά του 0), και από 0° μέχρι 5°, (δεξιά του μηδενός). Η κάτω πλευρά της ίτυος είναι οδοντωτή, όπου κάθε δόντι αντιστοιχεί σε γωνία 1° μοίρας. Το σημείο του τόξου όπου έχει χαραχθεί το 0 ως αρχή μέτρησης των γωνιών ονομάζεται σημείο συρρινισμού του εξάντα. Σημειώνεται ότι η θέση αυτή αντιστοιχεί στην παραλληλία των φερομένων κατόπτρων.

2. Ο Kανόνας (index bar), που φέρεται έκκεντρος στη κορυφή του οργάνου και που ολισθαίνει επί του τομέα της ίτυος με ειδικά κομβία (clamps) απελευθέρωσης.

3. Το μικρομετρικό τύμπανο (m. drum), που φέρεται στη μπροστινή κάτω άκρη του κανόνα που είναι υποδιαιρεμένο σε 60΄ (πρώτα της μοίρας).

4. Ο βερνιέρος, μικρομετρικό τύμπανο πίσω από το προηγούμενο που φέρει είτε 10 υποδιαιρέσεις που καθεμιά αντιστοιχεί σε 6΄΄ (60΄:10 = 6΄΄), ή σε 6 υποδιαιρέσεις όπου καθεμιά αντιστοιχεί σε 10΄΄ (60΄:6 = 10΄΄).

5. Το μεγάλο κινητό κάτοπτρο, (index mirror), που χρησιμεύει για την πρώτη ανάκλαση των ακτίνων του αντικειμένου. Αυτό φέρεται στο πάνω μέρος του κανόνα και κάθετα στο επίπεδο του οργάνου. Στρέφεται με την ολίσθηση του κανόνα.

6. Το μικρό ακίνητο κάτοπτρο, (horizon mirror), που χρησιμεύει για τη δεύτερη ανάκλαση των ακτίνων του αντικειμένου, καθώς και για την απ΄ ευθείας σκόπευση. Φέρεται μόνιμα στερεωμένο επί του σκελετού του οργάνου χαμηλότερα και πιο μπροστά του κινητού κατόπτρου.

7. Τα χρωματιστά γυαλιά, (shade glasses), διάφορης μεταβλητής απόχρωσης που φέρονται μόνιμα στο στέλεχος και όπου παρεμβάλλονται αν χρειαστεί μεταξύ των δύο κατόπτρων για την ελάττωση της έντασης του φωτός σε παρατηρήσεις του Ήλιου και την προστασία του παρατηρητή.

8. Το τηλεσκόπιο, (telescope), που φέρεται μόνιμα ακίνητο επί του σκελετού και παράλληλα προς το επίπεδο του στελέχους. Με κατάλληλη εστίαση παρέχει αρκετή διαύγεια του ορίζοντα. Πολλοί εξάντες φέρουν και δύο τηλεσκόπια. 

9. Η λαβή που φέρεται στο δεξιό μέρος του σκελετού, από ξύλο ή πλαστικό από την οποία κρατείται ο εξάντας κάθετα στη παρατήρηση ουρανίων σωμάτων. Πολλοί εξάντες στο εσωτερικό της λαβής φέρουν μπαταρίες που συνδέονται με μικρό λαμπτήρα ανάγνωσης του βερνιέρου.

ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΟΡΓΑΝΟΥ

Η λειτουργία του εξάντα βασίζεται στη χρήση ενός ζεύγους κατόπτρων, που ανακλούν το είδωλο ενός αστέρα και πρέπει να έρθει στην ίδια ευθεία με τον ορίζοντα. 

Αυτός που χειρίζεται το όργανο, σε όρθια θέση, παρατηρεί μέσα από ένα μικρό τηλεσκόπιο τον ορίζοντα και το είδωλο ταυτόχρονα, διότι το ένα κάτοπτρο είναι κατά το ήμισυ επαργυρωμένο (ενώ το άλλο μισό είναι απλό γυαλί), ενώ το άλλο περιστρέφεται με τη βοήθεια μιας ράβδου. 

Βλέπει μια διπλή εικόνα, το είδωλο του αστέρα στη μια μεριά και τον ορίζοντα στην άλλη, και με κίνηση της ράβδου προσπαθεί να φέρει τις δυο εικόνες στην ίδια ευθεία. Το άλλο άκρο της ράβδου καταλήγει σε ένα δείκτη και δείχνει στην τοξοειδή κλίμακα του εξάντα. 

Η βαθμολόγηση της κλίμακας είναι τέτοια που δείχνει αριθμητικά τη γωνία που σχηματίζεται ανάμεσα στον αστέρα και στον ορίζοντα. Αυτή η γωνία του αστέρα με τον ορίζοντα χρησιμεύει στον προσδιορισμό του γεωγραφικού πλάτους.

Σε έναν εξάντα συχνά θα παρατηρήσει κανείς φίλτρα για την ελάττωση της λαμπρότητας του ήλιου κατά την παρατήρηση. Έχουν κατασκευαστεί επίσης εξάντες για την αεροναυτιλία (με διαφορετικό τρόπο για την εύρεση της πραγματικής οριζοντίου) και για την ξηρά, όπου ο ορίζοντας παρέχεται με ένα μικρό κάδο υδραργύρου μέσα στον εξάντα.

ΣΦΑΛΜΑ ΕΞΑΝΤΟΣ

Όπως όλα τα όργανα ακριβείας και ο εξάντας υπόκειται σε σφάλματα που προσδιορίζονται σε επτά εκ των οποίων τα μεν πρώτα τέσσερα ρυθμίζονται, (διορθώνονται), μόνο από ειδικά επιστημονικά εργαστήρια, ενώ τα άλλα τρία μπορούν να ρυθμιστούν και από τους ναυτιλλόμενους αξιωματικούς. 

Τα σφάλματα που μπορεί να παρουσιάσει ένας εξάντας είναι:

1. Σφάλμα υποδιαιρέσεων (τόξου, ή του μικρομετρικού τυμπάνου ή του βερνιέρου)
2. Σφάλμα έκκεντρης θέσης του κανόνα
3. Σφάλμα παραλληλότητας όψεων των κατόπτρων
4. Σφάλμα παραλληλότητας οπτικού άξονα τηλεσκοπίου
5. Σφάλμα καθετότητας μεγάλου κατόπτρου
6. Σφάλμα καθετότητας μικρού κατόπτρου και
7. Σφάλμα παραλληλότητας των κατόπτρων στο «σημείο συρρινισμού».

Ο συνδυασμός όλων, ή μερικών, των παραπάνω συνιστά το εργαλειακό σφάλμα του εξάντα που θεωρείται ανεκτό μέχρι 3΄ (πρώτα της μοίρας).

ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΧΡΗΣΗ
Η χρήση του εξάντα στη σύγχρονη ναυτιλία γίνεται εναλλακτικά, καθώς το GPS χρησιμοποιείται για τον προσδιορισμό της θέσης του πλοίου.

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ

Κάθε αξιωματικός του εμπορικού ναυτικού θα πρέπει κατά την γνώμη μας να γνωρίζει πώς να χειρίζεται τον εξάντα και να μπορεί να επιλύει την ευθεία θέσεως. Είναι ίσως από τις ποιο παρεξηγημένες έννοιες και σχεδόν η πλειοψηφία των σπουδαστών, δοκίμων αλλά και αξιωματικών με αρκετά αξιοσημείωτη θαλάσσια υπηρεσία, θεώρει ότι είναι ‘’άχρηστη’’ και δύσκολη. Τουναντίον! 

Είναι μια πολύ απλή διαδικασία της οποίας η επίλυση, με την κατάλληλη εξάσκηση επί του πλοίου, δεν ξεπερνά τα 10-15 λεπτά. 

Γνωρίζοντας την χρήση του εξάντα και την χρησιμότητα της ευθείας θέσεως κρατάμε την παράδοση αλλά και εμπλουτίζουμε τις γνώσεις μας με έναν εναλλακτικό τρόπο ναυσιπλοΐας που τείνει να χαθεί. 

Στα βιβλία που χρησιμοποιούμε για την επίλυση ευθείας στη γέφυρα, υπάρχουν στις πρώτες σελίδες, αναλυτικά τα βήματα που θα πρέπει να ακολουθήσουμε ώστε να λύσουμε την ευθεία. Ίσως να σας φαίνεται περιττό το να ξέρεις να χειρίζεσαι τον εξάντα κ φυσικά ένας ικανός αξιωματικός δεν θα κριθεί – μόνο – από αυτό. 

Οι απαιτήσεις, αλλά και οι γνώσεις που θα πρέπει να έχουμε σε άλλα σημαντικότερα πράγματα μέσα στο καράβι είναι παρά πολλές αλλά δεν μπορείς να είσαι ένας ολοκληρωμένος αξιωματικός που δεν ξέρεις τα στοιχειώδη από αστροναυτιλία. Πολλοί ίσως να μη συμφωνείτε αλλά ευτυχώς ή δυστυχώς έτσι είναι. 

Να σημειώσουμε δε, ότι η ύπαρξη του εξάντα συνεχίζει να είναι υποχρεωτική στα πλοία με Ελληνική σημαία και αν και σπάνια αρκετοί επιθεωρητές ρωτάνε εάν οι αξιωματικοί γέφυρας κάνουν ευθεία.



ΠΗΓΗ. e-nautilia.gr