H ιστορία του μεταξιού στα βάθη των αιώνων

Η ιστορία του μεταξιού χάνεται στα βάθη των αιώνων και είναι συνυφασμένη με κινέζικους μύθους. 

Φαίνεται ότι πολλούς αιώνες πριν αρχίσει η κατεργασία του μεταξιού ο μεταξοσκώληκας ζούσε σε άγρια μορφή πάνω στα μορεόδενδρα. 



Σύμφωνα με τους Κινέζους συγγραφείς, η τέχνη της εκτροφής του μεταξοσκώληκα και η κατεργασία του μεταξιού ανακαλύφθηκε τυχαία από την αυτοκράτειρα Σι Λιγκ Τσι γύρω στο 2690 π.Χ. 

Σύμφωνα με το μύθο ένα κουκούλι έπεσε πάνω στο βραστό νερό του τσαγιού. Στην προσπάθειά της να το βγάλει έξω, τράβηξε μία εξαιρετικά λεπτή αλλά ανθεκτική κλωστή, την πρώτη μεταξωτή ίνα.

Η ιστορία εξακριβώνει τους μύθους ότι η Κίνα είναι το πραγματικό λίκνο του μεταξιού. Ο Κομφούκιος στα «Χρονιά των τεσσάρων πρώτων δυναστειών» αναφέρει πως η αυτοκράτειρα Σι Λιγκ Τσι έκανε συστηματική εκτροφή του μεταξοσκώληκα στα ανάκτορά της και υποχρέωνε τις Κινέζες να παρακολουθούν μαθήματα σηροτροφίας, ανεξάρτητα από την κοινωνική τάξη που άνηκε η κάθε μία. 

Επίσης έχουν βρεθεί κομμάτια μεταξωτού υφάσματος σε τάφους που βρίσκονται κοντά στο μέρος που θάφτηκε ο αυτοκράτορας Χοανγκ-Τι.

Για πολύ μεγάλο χρονικό διάστημα τα προϊόντα αυτής της νέας βιομηχανίας παρέμειναν αποκλειστικό προνόμιο της αυλής, αυτοκράτορας, οι συγγενείς του καθώς και ανώτεροι αξιωματούχοι του καθεστώτος είχαν το δικαίωμα να φορούν τα πολύτιμα.

Οι Κινέζοι απαγόρευαν με αυστηρούς νόμους τη διάδοση της σηροτροφίας, ενώ η εξαγωγή των σπόρων του μεταξοσκώληκα τιμωρούνταν με θάνατο. Επιτρεπόταν μόνο η εξαγωγή κατεργασμένων νημάτων και υφασμάτων. 

Η Ιαπωνία, οι Ινδίες, και η Περσία ήτα κέντρα εμπορίας του εξαγόμενου μεταξιού.

Ο ακόλουθος μύθος αναφέρει την πρώτη κλοπή του μυστικού της κινέζικης σηροτροφίας: 

Ενας βασιλιάς του Khotan (περιοχή του Θιβέτ) απέκτησε με γάμο μια πριγκίπισσα του αυτοκρατορικού κινέζικου οίκου και την προειδοποίησε ότι αυτή θα έπρεπε να απαρνηθεί τα ρούχα που φορούσε συνήθως γιατί στο δικό του βασίλειο δεν εύρισκαν ούτε μεταξοσκώληκες ούτε μουριές για να τους θρέψουν. 

Η πριγκίπισσα μη θέλοντας να απαρνηθεί τα πολυτελή στολίδια της, σκέφτηκε το εξής: Εκρυψε σπόρους μουριάς και αυγά μεταξοσκώληκα μέσα στα πολύ πλούσια μαλλιά της και κατόρθωσε να αποφύγει χάρις τον πριγκιπικό της τίτλο την στενή επίβλεψη που ασκούνταν στα σύνορα της χώρας. 

Ετσι αφού προστατεύθηκε για είκοσι αιώνες το μυστικό του μεταξιού δραπέτευσε από τη γενέτειρα χώρα του.

 Από τον 9ο αιώνα π.Χ. οι Ελληνες, άποικοι της Μ. Ασίας γνώριζαν την ύπαρξη του μεταξιού και των μεταξωτών υφασμάτων, αλλά θεωρούσαν ότι είναι φυτική ίνα. Με τις εκστρατείες του Μ. Αλέξανδρου (336-323 π.Χ.) το μεταξωτό ύφασμα εισήχθη στην αρχαία Ελλάδα. 

Ο Μέγας Αλέξανδρος μάλιστα έστειλε φούσκες στο δάσκαλό του Αριστοτέλη θέλοντας να μάθει το μυστικό της παραγωγής του μεταξιού, χωρίς όμως αποτέλεσμα.

Στα Ρωμαϊκά χρόνια συνεχίστηκαν οι εισαγωγές κατεργασμένης και ακατέργαστης σινικής κλωστής και έτοιμων υφασμάτων. Οι πηγές μαρτυρούν ότι κατά τα ρωμαϊκά χρόνια το μετάξι είχε τεράστια αξία, ίση με αυτή των πολύτιμων λίθων και του χρυσού. 

Ο αυτοκράτορας φορούσε αποκλειστικά την πορφυρή μέταξα, ενώ τα μεταξωτά ενδύματα φορούσαν οι αξιωματούχοι του κράτους και μερικοί ευκατάστατοι ιδιώτες.

Το μυστικό της σηροτροφίας μεταφέρθηκε στην Ιαπωνία μόλις τον 3ο αιώνα μ.Χ. από Κινέζους μετανάστες που μετέφεραν κρυφά σπόρους μεταξοσκώληκα. Προοδευτικά επεκτάθηκε στις Ινδίες, στη Σογδιανή, τη Βακτριανή και την Περσία.

Εως τον 5ο αιώνα π.Χ. το εμπόριο του μεταξιού το έλεγχαν οι Πέρσες και οι Σύριοι. Σύμφωνα με την παράδοση η διάδοση της μεταξοκαλλιέργειας από την Ανατολή στη Δύση έγινε από μοναχούς του Βυζαντίου. 

Οι Βυζαντινοί μοναχοί με εντολή του αυτοκράτορα Ιουστινιανού για τη μετάδοση της Χριστιανικής θρησκείας περιηγήθηκαν στην Περσία και την Κίνα και κατά τη διάρκεια των περιηγήσεών τους μελετούσαν κάθε τι που είχε σχέση με τον μεταξοσκώληκα και την επεξεργασία του. 

Ετσι στο τέλος της περιοδείας του το 554 μ.Χ. μετέφεραν κρυφά μέσα στις κούφιες μαγκούρες τους αυγά μεταξοσκώληκα. 

Σύμφωνα λοιπόν με αυτή την παράδοση περιήλθε η σηροτροφία στο Βυζάντιο.

Από τις αρχές του 16ου αιώνα η επεξεργασία του μεταξοσκώληκα και η παραγωγή μεταξιού παίρνει πλέον βιομηχανική μορφή και γνωρίζει μια συνεχής τεχνολογική ανάπτυξη κατά τον 18ο αιώνα. 

Τα σημαντικότερα κέντρα επεξεργασίας και εμπορίας του μεταξιού που υπήρχαν την εποχή αυτή ήταν η Λυών, η Τουρ και η Αβινιόν της Γαλλίας καθώς και η Γένοβα η Βενετία η Φλωρεντία και το Κόμο της Ιταλίας. 

Το 1822 η παρουσίαση της συνθετικής ίνας στην διεθνή εμπορική έκθεση του Παρισιού αποτέλεσε καθοριστικό γεγονός που μείωσε την παραγωγή μεταξιού στην Ευρώπη τις επόμενες δεκαετίες. 

Επίσης στην μείωση της παραγωγής του μεταξιού στη Γαλλία συντέλεσε και η μεγάλη επιδημία της πιπερίτιδας που έπληξε τους μεταξοσκώληκες (1820-1825).

Κατά την περίοδο των Σταυροφοριών, οι Φράγκοι έπαιρναν αιχμάλωτους σηροτρόφους από το Βυζάντιο και τους μετέφεραν στις πατρίδες τους, όπου και τους χρησιμοποιούσαν για την μετάδοση της τεχνογνωσίας που κατείχαν και για την βελτίωση της οργάνωσης των σηροτροφικών μονάδων που λειτουργούσαν στη Δύση. 

Επίσης το 730 μ.Χ. Αραβες πειρατές μετέφεραν μέσω των αιχμαλώτων τους την σηροτροφία στην Σικελία. 

Μεταξουργικά Κέντρα

Σουφλί

Μουσείο μετάξης

Το Σουφλί αρχικά εμφανίζεται ως σημαντικό σηροτροφικό κέντρο στις προξενικές εκθέσεις. Ηδη από τις αρχές του 1800 το κουκούλι παίζει σημαντικό ρόλο στη ζωή των κατοίκων του. Στις αρχές του 20ου αιώνα μάλιστα κατασκευάζονται τα πρώτα ειδικά κτίσματα για την εκτροφή μεταξοσκωλήκων. 

Οσον αφορά το πρώτο μεταξουργείο, δημιουργήθηκε το 1903 από τους αδελφούς Αζαρία.

Ωστόσο, την τριετία 1908-1910 παρατηρείται μείωση των εξαγωγών σε ξηρά κουκούλια. Το γεγονός αυτό αποδίδεται στο ότι σημαντικό τμήμα της σηροτροφικής παραγωγής απορροφάται από τα τοπικά εργοστάσια.

Το 1911, το Σουφλί βρισκόταν σε πλεονεκτική θέση, όμως την κήρυξη του ιταλοτουρκικού πολέμου δημιουργήθηκε κρίση. Σ” αυτό συνέβαλαν και οι τελωνειακοί δασμοί στα κουκούλια ή το μετάξι που προερχόταν από την Τουρκία. 

Η κρίση εντάθηκε από την μεγάλη πτώση των τιμών των κουκουλιών και του μεταξιού λόγω χαμηλής ζήτησης. Εξαιτίας των Βαλκανικών πολέμων αρχικά και του Α΄ Παγκοσμίου στη συνέχεια, η κρίση παρατάθηκε ως το 1920.

Αφού το Σουφλί ενσωματώνεται στην Ελλάδα, παρατηρείται πτώση στην παραγωγή κουκουλιών διότι δεν υπάρχουν σημαντικές εκτάσεις με μωρεοφυτείες. 

Ετσι, τα χρηματικά εισοδήματα του Σουφλίου μειώνονται. Αυτό είναι πολύ σημαντικό γιατί η σηροτροφία και η μεταξουργία ήταν οι βασικές αν όχι αποκλειστικές πηγές χρηματικών εισροών για την πόλη και τους κατοίκους.

Τελειώνοντας θα μπορούσαμε να πούμε ότι στο πλαίσιο της νέας πραγματικότητας που διαμορφώθηκε για το Σουφλί, μετά το 1922, η σηροτροφία κι η μεταξουργία αναδείχθηκαν στο σημαντικότερο μηχανισμό εκχρηματισμού της σουφλιώτηκης, γύρω από την οποία αναπτυσσόταν το πλέγμα των κοινωνικών σχέσεων και συγκρούσεων.

Χίος

Στην ιστορία των πολύτιμων μεταξωτών υφασμάτων της οθωμανικής περιόδου γνωρίζουμε ότι η Χίος ήταν ένα από τα σημαντικότερα υφαντουργικά κέντρα. 

Το 17ο και 18ο αιώνα στην παραγωγή βαρύτιμων μεταξωτών η Χίος ως κέντρο υφαντουργίας συναγωνίζεται στις αγορές της Κωνσταντινούπολης, την Προύσα της Βιθυνίας, το μεγαλύτερο κέντρο μεταξουργίας και υφαντουργίας της αυτοκρατορίας. 

Από τα μεταξωτά υφάσματα της Χίου οι «Καμουχάδες» – παραλλαγές των δαμασκηνών γνωστά στην Ευρώπη με το όνομα «Ottoman», τα μπροκάρ, τα σαντάλ και τα ατλάζια ήταν από τα περιζήτητα υφάσματα στην αυλή των Οθωμανών και μεταξύ των τιτλούχων, καθώς χρησίμευαν στην παρασκευή ανδρικών καφτανιών, γυναικείων φορεμάτων και ως βαρύτιμες στροφές στη διακόσμηση των αρχοντικών.

Μακεδονία

 
Η Νάουσα και οι γειτονικές της πόλεις, Έδεσσα και Βέροια, παρουσίαζαν σημαντικά πλεονεκτήματα για τη βιομηχανία της βαμβακουργίας. Και οι τρεις πόλεις έχουν κοντά υδατοπτώσεις που παρέχουν φθηνή ενέργεια και βρίσκονται στο κέντρο μια αγροτικής περιοχής, που παρουσιάζει σημαντικό βαθμό εμπορευματοποίησης της παραγωγής της (κρασί, βαμβάκι, μαλλί, μετάξι).

Τέλος, παρ” όλα αυτά, το φυσικό μετάξι δεν είναι ευρέως διαδεδομένο στον Ελλαδικό χώρο. 

Με την κυκλοφορία του συνθετικού μεταξιού και άλλων συνθετικών υφασμάτων (π.χ. νάιλον) η αγορά του φυσικού μεταξιού έχει ελαττωθεί. 

Αλλοι λόγοι που συντέλεσαν στην παρακμή του εμπορίου του μεταξιού στην Ελλάδα ήταν η υψηλή τιμή των μεταξωτών υφασμάτων από φυσικό μετάξι, οι σκληρές συνθήκες δουλειάς στα αναπηνιστήρια, η αδιαφορία του κράτους για την τέχνη της μεταξουργίας ως κερδοφόρα επιχείρηση αλλά και γενικότερα ο σύγχρονος τρόπος ζωής που δεν κρίνει απαραίτητη, και επομένως δεν ενθαρρύνει, τη χρήση του φυσικού μεταξιού στην καθημερινή ζωή.

Μεταξοσκώληκες

Ονομασία, με την οποία είναι γνωστές οι κάμπιες ορισμένων λεπιδοφτέρων, κυρίως των οικογενειών βομβυκίδες και σατουρνίδες, των οποίων οι κάμπιες παράγουν το εμπορεύσιμο μετάξι.

Ειδικότερα μεταξοσκώληκας ονομάζεται το εξημερωμένο είδος Sericaria (Bombyx) mori, που περικλείει 300 περίπου είδη. Πρόκειται για πεταλούδες με χοντρό τριχωτό σώμα και μεγάλα λευκωπά φτερά. 

Τα ενήλικα άτομα έχουν μεγάλες κεραίες και ατροφική προβοσκίδα. Είναι ανίκανα να τραφούν και σχεδόν δεν πετούν. 

Το θηλυκό προσελκύει το αρσενικό με τη μυρωδιά που εκπέμπουν δύο αδένες στο πίσω μέρος της κοιλίας, αμέσως μετά τη σύζευξη γεννά ως 1000 αυγά (συνήθως 300-500) στρογγυλά, μικρής διαμέτρου και με σκληρό τοίχωμα, γνωστά ως σπόρος.

Η εκτροφή των μεταξοσκωλήκων

 
Η σηροτροφία χρησιμοποιεί ως «πρώτη ύλη» τα μορεόφυλλα και ως «εργάτες» τους μεταξοσκώληκες. Ο σηροτροφικής κύκλος, διάρκειας 40 περίπου ημερών, αρχίζει με την παραγωγή του μεταξόσπορου και κλείνει με την απόπνιξη της χρυσαλλίδας.

Εκκόλαψη

Η εκκόλαψη του σπόρου είναι το πρώτο στάδιο της εκτροφής του μεταξοσκώληκα και γίνεται στα μέσα Απριλίου – αρχές Μαϊου. 

Τα αβγά του μεταξοσκώληκα (μεταξόσποροι) είναι τοποθετημένα σε μικρά παραλληλεπίπεδα πλαίσια «τα κουτιά». Το κάθε ένα «κουτί» αποτελεί μονάδα μέτρησης στην σηροτροφία. 

Σήμερα το 1 «κουτί» ζυγίζει 12,5 γραμ. κι έχει 20.000 αυγά περίπου (μικρό κουτί). Τα αυγά του μεταξοσκώληκα (μεταξόσποροι), που το μέγεθός τους δεν ξεπερνάει το κεφάλι μιας καρφίτσας, εκκολάπτονται 12-15 ημέρες σε θερμοκρασία 20ο – 25ο Κελσίου.

Ηλικίες – Στάδια του μεταξοσκώληκα

Από τα αυγά, μετά την εκκόλαψη, βγαίνουν οι μεταξοσκώληκες. Το μέγεθός τους είναι 2-3 χιλιοστά και έχουν χρώμα μαυριδερό. Απλώνονται στα κρεβάτια που βρίσκονται μέσα στο σηροτροφείο σε τρεις σειρές, ένα πάνω στο άλλο και ταϊζονται έξι φορές το εικοσιτετράωρο με ψιλοκομμένα τρυφερά φύλλα μουριάς. 

Τα φύλλα κόβονται με ένα ειδικό μαχαίρι, την μπαλέτα, όπως το μαρούλι για να μπορεί να τα φάει ο μικρός μεταξοσκώληκας που βρίσκεται στην πρώτη ηλικία. 

Ο μεταξοσκώληκας δεν τρώει τα φύλλα αν δεν έχουν την κατάλληλη υγρασία. Ετσι για να διατηρείται η υγρασία των κομμένων φύλλων περισσότερο χρόνο, τα κρεβάτια σκεπάζονται με νάιλον. 

Ο μεταξοσκώληκας από τη στιγμή που θα εκκολαφθεί μέχρι την ώρα που θα πλέξει το κουκούλι περνά από πέντε κύρια στάδια που ονομάζονται «ηλικίες». Μόλις γεννηθεί ο μεταξοσκώληκας βρίσκεται στην πρώτη ηλικία. Τρώει συνεχώς και μεγαλώνει κάθε μέρα σημαντικά.

Οταν συμπληρωθούν 4 1/2 ημέρες περίπου, μετά την εκκόλαψη σταματά να τρώει. Σηκώνει λίγο το κεφάλι προς τα πάνω και στη θέση αυτή μένει ακίνητος επί 1-1 1/2 ημέρα περίπου (ανάλογα με την ηλικία). Το στάδιο αυτό ονομάζεται ύπνος. 

Ομως ο μεταξοσκώληκας δεν κοιμάται. Επειδή έχει μεγαλώσει αρκετά, το δέρμα του δεν τον χωρά. Ετσι με κάποιες διεργασίες που γίνονται δημιουργείται κάτω από το παλιό δέρμα ένα καινούργιο πιο ευρύχωρο. 

Συνολικά ο μεταξοσκώληκας περνά 5 ηλικίες και 4 ύπνους. Η καλή και αποδοτική εκτροφή εξαρτάται από τις ειδικές συνθήκες φωτισμού, αερισμού, θερμοκρασίας και υγρασίας στους χώρους εκτροφής. 

Ο φωτισμός πρέπει να μην είναι υπερβολικός, ενώ ο αερισμός πρέπει να είναι φυσικός. 

 Οι μεταξοσκώληκες είναι ιδιαίτερα ευαίσθητοι στους θορύβους και στις χημικές ουσίες που μπορούν να αποβούν μοιραίες για την ανάπτυξή τους. Ενας κύκλος 30 ημερών είναι το ανώτατο διάστημα μιας κανονικής εκτροφής.

Κλάδωμα

Μόλις ολοκληρωθεί η εκτροφή οι μεταξοσκώληκες ανεβαίνουν στα κλαδιά που έχουν τοποθετηθεί στα κρεβάτια τους για να πλέξουν το κουκούλι τους, τη μεταξωτή φωλιά τους. Ο μεταξοσκώληκας βγάζει από τους δύο μεταξογόνους αδένες του το μετάξι και με κατάλληλες κινήσεις του σώματός του πλέκει το κουκούλι. 

Το πλέξιμο γίνεται από έξω προς τα μέσα σχηματίζοντας οκτάρια κι εκεί κλείνεται σε 50 ώρες περίπου. Το κουκούλι αποτελείται από μια συνεχόμενη μεταξωτή ίνα με αρχή και τέλος. 

Το μέγεθος και το βάρος του κουκουλιού εξαρτάται από τη σωστή εκτροφή και το είδος του μεταξόσπορου.

Ξεκλάδωμα

Οταν περάσουν 7 με 8 ημέρες από το κλάδωμα αρχίζει το ξεκλάδωμα δηλ. το μάζεμα των κουκουλιών από τα κλαδιά. Σε 5-10 ημέρες μετά το κλάδωμα ο μεταξοσκώληκας μεταμορφώνεται μέσα στο κουκούλι σε χρυσαλίδα. 

Στη συνέχεια η χρυσαλίδα μεταμορφώνεται σε πεταλούδα η οποία βγάζοντας ένα όξινο υγρό από το στόμα ανοίγει μια μικρή τρύπα στο κουκούλι και βγαίνει έξω στην ελευθερία. Το χρώμα της πεταλούδας είναι άσπρο ενώ το πεπτικό της σύστημα είναι ατελές και δεν τρέφεται καθόλου. 

Οι πεταλούδες ζούνε 2-3 ημέρες και μοναδική τους αποστολή είναι το ζευγάρωμα και η ωοτοκία. Οι θηλυκές γεννούν 600-1000 αυγά. Μετά αρσενικές και θηλυκές πεθαίνουν. Ετσι ολοκληρώνεται ο βιολογικός κύκλος του μεταξοσκώληκα.

Απόπνιξη

Μέσα σε 15 ημέρες το αργότερο μετά το κλάδωμα πρέπει να γίνει η απόπνιξη ή ψήσιμο των χλωρών κουκουλιών. 

Η απόπνιξη έχει σκοπό να θανατώσει τις χρυσαλλίδες πριν αυτές μεταμορφωθούν σε πεταλούδες και τρυπήσουν τα κουκούλια κόβοντας τη συνέχεια της ίνας. 

Για την απόπνιξη χρησιμοποιούνται ειδικοί φούρνοι οι οποίοι λειτουργούν με ατμό ή με θερμό αέρα.

ΠΗΓΗ. patridamou.gr