Γιουβάλ Νόε Χαράρι - Τρία διδάγματα από μια αξέχαστη χρονιά

 

Ποια διδάγματα μπορούμε να αντλήσουμε από την χρονιά της πανδημίας; Καταρχάς ότι «ανθρωπότητα είναι κάθε άλλο παρά αβοήθητη απέναντι στη δύναμη της φύσης» η οποία στην προκειμένη περίπτωση εκφράστηκε μέσω της εμφάνισης ενός νέου θανατηφόρου ιού. 

Στους προηγούμενους μήνες αποδείχθηκε πως «οι επιδημίες δεν αποτελούν πλέον ανεξέλεγκτες φυσικές δυνάμεις (καθώς) η επιστήμη τις έχει μετατρέψει σε μία διαχειρίσιμη πρόκληση».

Γιατί, όμως, σημειώθηκαν τόσοι θάνατοι και επικράτησε τόση δυστυχία; «Εξαιτίας των κακών πολιτικών αποφάσεων», υποστηρίζει ο Γιουβάλ Νόε Χαράρι. 

Σε μακροσκελή ανάλυσή του στους Financial Times ο διαπρεπής ισραηλινός ιστορικός και συγγραφέας αποπειράται, με την οξυδέρκεια αλλά και την αισιοδοξία που τον χαρακτηρίζουν, να συνοψίσει από μία ευρεία ιστορική σκοπιά όλα όσα πρωτοφανή έλαβαν χώρα στον πλανήτη τους προηγούμενους δώδεκα μήνες.

«Σε προηγούμενες εποχές, όταν οι άνθρωποι αντιμετώπιζαν μια πανδημία, όπως η Μαύρη Πανώλη, δεν είχαν ιδέα τι την προκαλούσε ή πώς μπορούσαν να τη σταματήσουν.

Οταν έπληξε την ανθρωπότητα η γρίπη του 1918, οι καλύτεροι επιστήμονες του κόσμου αδυνατούσαν να ταυτοποιήσουν τον φονικό ιό, πολλά από τα αντίμετρα που υιοθετήθηκαν ήταν άχρηστα και οι προσπάθειες ανάπτυξης αποτελεσματικού εμβολίου αποδείχθηκαν μάταιες. Ομως τα πράγματα ήταν πολύ διαφορετικά με την Covid-19. Τα πρώτα καμπανάκια για μια πιθανή νέα επιδημία άρχισαν να χτυπούν στα τέλη του Δεκεμβρίου του 2019.

Μέχρι τις 10 Ιανουαρίου του 2020 οι επιστήμονες όχι μόνον είχαν απομονώσει τον ιό, αλλά κατέγραψαν και τη γονιδιακή του αλληλουχία και τη δημοσίευσαν στο Διαδίκτυο. Μέσα σε λίγους ακόμη μήνες κατέστη σαφές ποια μέτρα θα μπορούσαν να επιβραδύνουν και να σταματήσουν τις αλυσίδες μετάδοσης. Σε λιγότερο από έναν χρόνο είχε αρχίσει η μαζική παραγωγή αρκετών αποτελεσματικών εμβολίων. Στον πόλεμο μεταξύ ανθρώπων και παθογόνων ουδέποτε στο παρελθόν υπήρξαν τόσο ισχυροί οι άνθρωποι», σημειώνει ο Χαράρι.

Ιχνηλατήσεις και ενημέρωση

Ο κορονοïός και η πανδημία του, πέρα από την άνευ προηγουμένου πρόοδο της βιοτεχνολογίας, ανέδειξαν επίσης την ισχύ της τεχνολογίας των πληροφοριών. Η ψηφιακή παρακολούθηση κατέστησε πολύ ευκολότερο τον εντοπισμό των φορέων και την ιχνηλάτηση των επαφών τους, καθιστώντας έτσι τις καραντίνες «πιο επιλεκτικές και πιο αποτελεσματικές».

Την ίδια ώρα η αυτοματοποίηση και το Διαδίκτυο κατέστησαν υποφερτά τα εκτεταμένα lockdown, τουλάχιστον στις αναπτυσσόμενες χώρες, όπου «η ψηφιακή επανάσταση άλλαξε τα πάντα». Για να γίνει κατανοητός, ο Χαράρι αναφέρεται ενδεικτικά στη γεωργία.

«Για χιλιάδες χρόνια η παραγωγή τροφής εξαρτιόταν από την ανθρώπινη εργασία και περί το 90% των ανθρώπων ασχολούνταν με τη γεωργία. Σήμερα, στις αναπτυσσόμενες χώρες αυτό δεν συμβαίνει.

Στις ΗΠΑ, μόλις ένα 1,5% εργάζεται στα χωράφια, αλλά επαρκεί όχι μόνον για να τραφούν όλοι στη χώρα αλλά και για να είναι οι ΗΠΑ ένας εκ των κορυφαίων εξαγωγέων τροφίμων. Σχεδόν όλες τις αγροτικές εργασίες τις επιτελούν μηχανές οι οποίες δεν προσβάλλονται από ασθένειες. Τα lockdown οπότε έχουν περιορισμένο αντίκτυπο στη γεωργία».

Οσον αφορά το διεθνές εμπόριο σημειώνει μεταξύ άλλων πως

«το 1582, ο αγγλικός εμπορικός στόλος είχε συνολική ικανότητα μεταφοράς 68.000 τόνων και χρειαζόταν περίπου 16.000 ναυτικούς. Το πλοίο εμπορευματοκιβωτίων OOCL Hong Kong, που καθελκύστηκε το 2017, μπορεί να μεταφέρει περίπου 200.000 τόνους με πλήρωμα μόλις 22 μελών».

Διαφυγή στον κυβερνοχώρο

Ο αυτοματισμός και η ψηφιοποίηση είχαν ακόμη μεγαλύτερη επίδραση στις υπηρεσίες.

«Το 1918, η ανθρωπότητα κατοικούσε μόνο στον φυσικό κόσμο και όταν ο θανατηφόρος ιός της γρίπης πέρασε από αυτόν τον κόσμο, η ανθρωπότητα δεν είχε πού να καταφύγει. Σήμερα πολλοί από εμάς κατοικούν σε δύο κόσμους – στον φυσικό και στον εικονικό.

Οταν ο κορονοϊός κυκλοφόρησε στον φυσικό κόσμο, πολλοί άνθρωποι μετέφεραν μεγάλο μέρος της ζωής τους στον εικονικό κόσμο, όπου ο ιός δεν μπορούσε να ακολουθήσει».

Η μετάβαση στον κόσμο του Διαδικτύου έχει πολλά μειονεκτήματα, «κυρίως το τεράστιο ψυχολογικό κόστος», αναγνωρίζει ο Χαράρι, αλλά χάρη σε αυτήν τη μετάβαση κατέστη δυνατή η συνέχιση της λειτουργίας «των γραφείων, των σχολείων των εκκλησιών και των δικαστηρίων». Η χρονιά της πανδημίας ανέδειξε επίσης τον καίριο ρόλο που διαδραματίζουν επαγγελματίες που κακοπληρώνονται – «νοσηλευτικό προσωπικό, εργαζόμενοι στην αποκομιδή απορριμμάτων, οδηγοί φορτηγών, ταμίες, διανομείς»  – στη διατήρηση του πολιτισμού.

«Λέγεται συχνά ότι κάθε πολιτισμός απέχει μόλις τρία γεύματα από τη βαρβαρότητα. Το 2020, οι διανομείς αποτέλεσαν τη λεπτή κόκκινη γραμμή που κρατούσε τον πολιτισμό ενωμένο. Ηταν η πολύ σημαντική σανίδα σωτηρίας μας προς τον φυσικό κόσμο», σύμφωνα με τον Χαράρι.

Ψηφιακές αντοχές

Το ότι το Διαδίκτυο δεν λύγισε παρά τον απίστευτο όγκο δεδομένων που διακινήθηκαν τους τελευταίους δώδεκα μήνες, συγκαταλέγεται επίσης μεταξύ των αξιοσημείωτων γεγονότων της χρονιάς της πανδημίας. 

«Μετά το 2020 γνωρίζουμε ότι η ζωή μπορεί να συνεχιστεί ακόμα και όταν μία ολόκληρη χώρα βρίσκεται σε lockdown», εξηγεί ο ισραηλινός ακαδημαϊκός. Αλλά μας προτρέπει να αναλογιστούμε τι θα συμβεί στην περίπτωση κατάρρευσης των ψηφιακών υποδομών για να επισημάνει πως η σοβαρότερη απειλή για την ανθρωπότητα δεν είναι τόσο ένας νέος ιός όσο αυτό το ενδεχόμενο.

«Χρειάστηκαν αρκετοί μήνες για να εξαπλωθεί ο κορονοϊός σε ολόκληρο τον κόσμο και να προσβάλει εκατομμύρια ανθρώπους. Οι ψηφιακές μας υποδομές ενδέχεται να καταρρεύσουν σε μια μέρα. Και ενώ τα σχολεία και τα γραφεία θα μπορούσαν να μετατοπιστούν γρήγορα στο Διαδίκτυο, πόσο χρόνο νομίζετε ότι θα χρειαστείτε για να επιστρέψετε από το email στο παραδοσιακό ταχυδρομείο;»

διερωτάται με νόημα. Οσον αφορά τις εξαιρετικές δυνατότητες αλλά και τους περιορισμούς της επιστημονικής και τεχνολογικής ισχύος, η χρονιά του κορονοïού κατέστησε σαφές πως αυτή «δεν μπορεί να αντικαταστήσει την πολιτική. Μπροστά σε μια σημαντική απόφαση πρέπει να ληφθούν υπόψη πολλά συμφέροντα και πολλές αξίες, και επειδή δεν υπάρχει επιστημονικός τρόπος για να προσδιορίσουμε ποια συμφέροντα και ποιες αξίες έχουν μεγαλύτερη σημασία, δεν υπάρχει και επιστημονικός τρόπος να αποφασίσουμε τι πρέπει να κάνουμε». 

Οπότε αυτό καλούνται να το καθορίσουν οι πολιτικοί, λαμβάνοντας υπόψη όχι μόνον τη δημόσια υγεία αλλά και την οικονομία και την κοινωνία και τις όποιες ιδιαίτερες ανάγκες των πολιτών.

Παρομοίως, οι μηχανικοί δημιουργούν τις νέες ψηφιακές πλατφόρμες που μας επιτρέπουν να λειτουργούμε κάτω από συνθήκες lockdown και τα νέα συστήματα παρακολούθησης χάρη στα οποία μπορούμε να σπάμε τις αλυσίδες μετάδοσης του ιού. Αλλά οι πολιτικοί είναι αυτοί που καλούνται να μας προστατέψουν από το ενδεχόμενο η ψηφιοποίηση και η επιτήρηση να αποτελέσουν τη βάση για την επιβολή νέων απολυταρχικών καθεστώτων.

Πολιτικό δίλημμα

Κατά τον Χαράρι οι πρωτοφανείς επιστημονικές και τεχνολογικές επιτυχίες του 2020 δεν έφεραν ακόμη τον τερματισμό της κρίσης του κορονοïού επειδή «μετέτρεψαν την πανδημία από φυσική καταστροφή σε πολιτικό δίλημμα». Οταν ο Μαύρος Θάνατος σκότωνε εκατομμύρια, κανείς δεν περίμενε πολλά από τους βασιλιάδες και τους αυτοκράτορες, καθώς ήταν ξεκάθαρο πως η ανάσχεση της επιδημίας ήταν εκτός των δυνατοτήτων τους.

Σήμερα, όμως, η ανθρωπότητα διαθέτει τα επιστημονικά εργαλεία για να αντιμετωπίσει την Covid, και την προηγούμενη χρονιά αρκετές χώρες, όπως το Βιετνάμ και η Αυστραλία, απέδειξαν ότι ακόμη και χωρίς εμβόλια, μόνον με τα διαθέσιμα εργαλεία μπορεί να αντιμετωπιστεί αποτελεσματικά η πανδημία. Ομως το κόστος για την οικονομία και την κοινωνία είναι ιδιαίτερα υψηλό.

«Μπορούμε να νικήσουμε τον ιό – αλλά δεν είμαστε σίγουροι ότι είμαστε πρόθυμοι να πληρώσουμε το τίμημα της νίκης. Για αυτό τα επιστημονικά επιτεύγματα ανάθεσαν τεράστιες ευθύνες στους πολιτικούς», συνοψίζει ο ισραηλινός διανοούμενος. 

Δυστυχώς, όμως, για εκατοντάδες χιλιάδες ή εκατομμύρια ανθρώπους που έχασαν τη ζωής του, λαϊκιστές πολιτικοί όπως ο Ντόναλντ Τραμπ και ο Ζαΐρ Μπολσονάρο, ο πρόεδρος της Βραζιλίας, απέτυχαν να ανταποκριθούν στα καθήκοντά τους, υποτιμώντας τον κίνδυνο, αρνούμενοι να συμμορφωθούν με τις υποδείξεις των ειδικών και επενδύοντας σε θεωρίες συνωμοσίας. 

Αλλά και στη Βρετανία η κυβέρνηση του Μπόρις Τζόνσον αρχικά φαινόταν να ανησυχεί περισσότερο για το Brexit παρά για την πανδημία ενώ και το Ισραήλ επλήγη – παραδέχεται ο Χαράρι  – από λανθασμένες αποφάσεις της πολιτικής ηγεσίας.

«Οι πρώτοι μήνες του 2020 ήταν σαν να παρακολουθείς ένα ατύχημα σε αργή κίνηση. Τα εργαλεία υπήρχαν, αλλά πολύ συχνά απουσίαζε η πολιτική σοφία», γράφει, υπενθυμίζοντας πως χάρη στην πρόοδο της τεχνολογίας άνθρωποι σε όλον τον κόσμο παρακολουθούσαν ζωντανά τις πρωτοφανείς εικόνες από την Γουχάν αρχικά και από την Ιταλία στη συνέχεια και κατόπιν από δεκάδες άλλες χώρες ανά την υφήλιο «αλλά καμία παγκόσμια ηγεσία δεν βγήκε μπροστά ούτως ώστε να σταματήσει την καταστροφή».

Κατά την χρονιά της πανδημίας οι επιστήμονες πέτυχαν ενώ οι πολιτικοί απέτυχαν επειδή οι πρώτοι επέλεξαν να συνεργαστούν σε διεθνές επίπεδο ενώ οι δεύτεροι τείνουν να διαφωνούν. 

Αντί να αναλάβουν την πρωτοβουλία για το σχηματισμό μιας πολυεθνικής συμμαχίας και την εφαρμογή ενός παγκόσμιου σχεδίου αντιμετώπισης του ιού, οι δύο υπερδυνάμεις της Γης, οι ΗΠΑ και η Κίνα, άρχισαν να κατηγορούν η μία την άλλη για απόκρυψη πληροφοριών, για παραπληροφόρηση, για διάδοση θεωριών συνωμοσίας, ακόμα και για εσκεμμένη διάδοση του ιού. Ομως δεδομένα σχετικά με την εξέλιξη της πανδημίας απέκρυψαν ή παραποίησαν και άλλες χώρες.

Και στη συνέχεια ενέσκηψε ο «εθνικισμός των εμβολίων» ο οποίος δημιουργεί «ένα νέο είδος παγκόσμιας ανισότητας μεταξύ χωρών που είναι σε θέση να εμβολιάσουν τον πληθυσμό τους και χωρών που δεν μπορούν». 

Βασικά διδάγματα Ολοκληρώνοντας την ανασκόπηση του ο Χαράρι αναγνωρίζει, φυσικά, πως ο διάλογος όσον αφορά το τι συνέβη την χρονιά της πανδημίας θα διαρκέσει πολλά χρόνια. 

Ωστόσο θεωρεί πως οι πολιτικοί όλων των ιδεολογιών και παρατάξεων μπορούν ήδη και πρέπει να συμφωνήσουν όσον αφορά σε τρία βασικά διδάγματα:

• Πρώτον, ότι πρέπει να θωρακίσουμε τις ψηφιακές μας υποδομές «οι οποίες αποτέλεσαν τη σωτηρία μας κατά τη διάρκεια της πανδημίας αλλά θα μπορούσαν σύντομα να καταστούν η πηγή μίας ακόμη χειρότερης καταστροφής».
• Δεύτερον, ότι κάθε χώρα πρέπει να επενδύει περισσότερο στο εθνικό σύστημα υγείας της. «Αυτό ακούγεται αυτονόητο, αλλά οι πολιτικοί και οι ψηφοφόροι μερικές φορές καταφέρνουν να αγνοούν το προφανές», υπενθυμίζει ο Χαράρι.
• Τρίτον, ότι πρέπει να δημιουργηθεί ένα ισχυρό παγκόσμιο σύστημα επιτήρησης και πρόβλεψης πανδημιών.

«Στον πανάρχαιο πόλεμο μεταξύ ανθρώπων και παθογόνων η γραμμή του μετώπου περνά από το σώμα κάθε ανθρώπου και αν αυτή γραμμή σπάσει οπουδήποτε στον πλανήτη, κινδυνεύουμε όλοι. Ακόμη και οι πιο εύποροι λαοί στις πιο αναπτυγμένες χώρες έχουν προσωπικό συμφέρον να προστατευθούν οι φτωχότεροι στα λιγότερο ανεπτυγμένα κράτη. Εάν ένας νέος ιός περάσει από μία νυχτερίδα σε έναν άνθρωπο σε ένα φτωχό χωριό σε κάποια απρόσιτη ζούγκλα, μέσα σε λίγες ημέρες εκείνος ο ιός μπορεί να περπατάει στη Wall Street», σημειώνει ο ισραηλινός ιστορικός.

Ο ίδιος θεωρεί πως «ο σκελετός ενός τέτοιου παγκόσμιου συστήματος κατά των πανδημιών υπάρχει ήδη με τη μορφή του ΠΟΥ και άλλων θεσμών». Πρέπει, ωστόσο, να αυξηθούν σημαντικά τα κονδύλια που στηρίζουν το εν λόγω σύστημα αλλά και να αυξηθεί η πολιτική ισχύς του, ούτως ώστε να μην εξαρτάται από τις βουλές των όποιων πολιτικών εξυπηρετούν πρωτίστως τους δικούς τους σκοπούς.

«Πολλοί φοβούνται ότι η Covid-19 σηματοδοτεί την αρχή ενός νέου κύματος πανδημιών. Αλλά αν εφαρμοστούν τα παραπάνω διδάγματα, το σοκ μπορεί στην πράξη να συμβάλει στο να καταστούν λιγότερο συχνές οι πανδημίες. 

Η ανθρωπότητα δεν μπορεί να αποτρέψει την εμφάνιση νέων παθογόνων. Είναι μια φυσική εξελικτική διαδικασία που εκτυλίσσεται εδώ και δισεκατομμύρια χρόνια και θα συνεχιστεί και στο μέλλον. 

Αλλά η ανθρωπότητα σήμερα διαθέτει τη γνώση και τα αναγκαία εργαλεία για να αποτρέψει την εξάπλωση ενός νέου παθογόνου και την εξέλιξή του σε πανδημία. 

Εάν η επιδημία Covid-19 συνεχίσει να εξαπλώνεται το 2021 και να σκοτώνει εκατομμύρια, ή εάν μια ακόμη φονικότερη πανδημία πλήξει την ανθρωπότητα το 2030, αυτό δεν θα είναι ούτε μια ανεξέλεγκτη φυσική καταστροφή, ούτε μια τιμωρία από τον Θεό. Θα είναι μια ανθρώπινη – για την ακρίβεια, μια πολιτική – αποτυχία», καταλήγει ο Χαράρι.

 

 

ΠΗΓΗ. antikleidi