Μουσείο Φυσικής Ιστορίας στη Μηλιά Γρεβενών - Μοναδικά ευρήματα φέρνουν διαχρονικά στο φως την προϊστορία των Γρεβενών

ΚΕΝΤΡΟ ΠΑΛΑΙΟΝΤΟΛΟΓΙΑΣ ΜΗΛΙΑΣ ΝΟΜΟΥ ΓΡΕΒΕΝΩΝ
ΤΑ ΓΡΕΒΕΝΑ ΚΑΙ Η ΠΑΛΑΙΟΝΤΟΛΟΓΙΑ
ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ – ΠΡΟΣΩΠΑ-ΠΡΩΤΑΓΩΝΙΣΤΕΣ

Από τις αρχές της δεκαετίας του ’80, ο Δημήτρης Ζησόπουλος, παιδάκι τότε, παίζοντας με τα χώματα κοντά στο σπίτι του παππού του, έβρισκε απολιθώματα. 

Τα περισσότερα αποκαλύφθηκαν από τα νερά της δεξαμενής του υδραγωγείου, πάνω, στην κορυφή του λόφου, στην περιοχή Αμπέλια στις βόρειες παρυφές της πόλης των Γρεβενών και σε υψόμετρο 585 μ.. 

Στο τέλος της δεκαετίας, ως φοιτητής, έφερε δείγματα στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης (Α.Π.Θ.), στον καθηγητή Παλαιοντολογίας Ιωάννη Μελέντη, ο οποίος προσδιόρισε ότι πρόκειται για απολιθωμένα οστά ελέφαντα. Το 1990, η Ευαγγελία Τσουκαλά έκανε αυτοψία στην περιοχή φιλοξενούμενη από την οικογένεια Ζησόπουλου. 

Το γεγονός αυτό ήταν η αφορμή για εκτεταμένες παλαιοντολογικές έρευνες από το Α.Π.Θ.. Η πρώτη ανασκαφή έγινε το 1992, με περιορισμένα μέσα και ανθρώπους. Συμμετείχε, μαζί με την Ε. Τσουκαλά, ο συντηρητής του ΑΠΘ Ε. Χατζηελευθερίου (Εικ. 2) και ο Δ. Ζησόπουλος, με πολύ ενδιαφέροντα ευρήματα όπως είναι τμήμα του εμπρόσθιου πέλματος με τα οστά σε ανατομική συνάφεια, που δείχνει και τον τόπο θανάτου του ζώου. 

Ακολούθησαν δύο ουσιαστικές ανασκαφικές περίοδοι το 1994 και 1995 με αποτέλεσμα την αποκάλυψη τμήματος σκελετού ελέφαντα, ηλικίας 200.000 χρόνων και δύο δοντιών προϊστορικού βοοειδούς. Τα απολιθώματα αυτά κατ’ αρχάς στεγάστηκαν στο δημοτικό κτίριο «Λαδά». 

Αργότερα, το 2001 μεταφέρθηκαν και σήμερα στεγάζονται στο Δημοτικό Μουσείο Γρεβενών.

  Το 2007 ανακαλύφθηκαν μέσα στο αμμορυχείο της Μηλιάς δύο χαυλιόδοντες μεγαλύτεροι αυτών της θέσης Μηλιά1, με μήκος 5,02 μέτρων. 

Μαζί βρέθηκαν η κάτω γνάθος και πολλά οστά του σκελετού ενός γίγαντα 25 ετών, με ύψος περί τα 3,5 μέτρα και βάρος μεγαλύτερο από 8 τόνους, πλειοκαινικής ηλικίας (3.000.000 ετών περίπου), που η τόσο πλήρης παρουσία του γίνεται γνωστή στην Ελλάδα για πρώτη φορά. 

Η ανακάλυψή του συμβάλλει στη γνώση τόσο της εξέλιξης, όσο και στους λόγους που οδήγησαν το είδος αυτό στην εξαφάνιση από την Ευρώπη (Εικ. 17). Τα απολιθωμένα οστά και οι χαυλιόδοντες του μαστόδοντα αυτού εκτίθενται στο Μουσείο Μηλιάς του Δήμου Ηρακλειωτών. 

(http://www.mfi-miliasgrevenon.gr/), (http://www.visit-grevena.gr/)

Μοναδικά ευρήματα φέρνουν διαχρονικά στο φως την προϊστορία των Γρεβενών. Πρώτα ο γίγαντας των Αμπελιών 200.000 ετών, δηλαδή ένας ελέφαντας θερμών κλιμάτων, του είδους Elephas (Paleoloxodon) antiquus, με ύψος στους ώμους στα 4 μέτρα, μεσήλικας (40 περίπου χρονών) με χαρακτηριστικούς ευθείς χαυλιόδοντες, σε αντίθεση με τα τριχωτά μαμούθ Mammuthus primigenius των παγετωδών περιόδων που είχαν καμπύλους χαυλιόδοντες.

Ακολούθως οι γίγαντες της Μηλιάς 3.000.000 ετών, δηλαδή τεράστιοι μαστόδοντες (προβοσκιδωτά, πρόγονοι των σημερινών ελεφάντων), με ύψος 3,5 μέτρα και βάρος 6,5 τόνους, που είχαν χαυλιόδοντες και στα δύο σαγόνια: μεγαλύτερους στο πάνω και πολύ μικρούς στο κάτω- χαρακτηριστικό που εξέλειψε με την εξέλιξη.

Μοναδικά προϊστορικά ευρήματα στο Νομό Γρεβενών: οι μεγαλύτεροι χαυλιόδοντες του κόσμου. Το 1997, από την ομάδα ανασκαφών ανακαλύφθηκε το πρώτο ζευγάρι χαυλιοδόντων εντυπωσιακού μεγέθους (μήκους 4,39μ.), οι οποίοι ήταν οι μεγαλύτεροι του συγκεκριμένου είδους που βρέθηκαν στην Ελλάδα, στην Ευρώπη και πιθανόν στον κόσμο, σύμφωνα με στοιχεία από το βιβλίο των ρεκόρ Γκίνες.

Η συνέχιση της έρευνας έφερε στο φως την κάτω γνάθο του ζώου, από τις πληρέστερες του είδους στην Ευρώπη, καθώς και οστά από τον υπόλοιπο σκελετό του.

Οι μαστόδοντες της Μηλιάς ανήκουν στο είδος Mammut borsoni που συγγενεύει με το αντίστοιχο αμερικανικό Mammut americanum πήραν το όνομά τους επειδή στα δόντια τους είχαν διάσπαρτα φύματα που μοιάζουν με μαστάρια για να αλέθουν την τροφή τους, σε αντίθεση με τους ελέφαντες και τα μαμούθ, που είναι πολύ νεότερα και έχουν στα μεγάλα δόντια τους πλατιά ελάσματα.

Οι μαστόδοντες μαζί με άλλα ζώα δείχνουν την εικόνα του παρελθόντος της περιοχής που ήταν πολύ διαφορετική από τη σημερινή: το παλαιοπεριβάλλον περιελάμβανε αχανείς εκτάσεις σαβάνας με πλούσια και πυκνά δάση όπου διαδραματίζονταν σκηνές που εμπνέουν κίνδυνο .

Μεγάλα σαρκοφάγα αιλουροειδή με τεράστιους πριονωτούς κυνόδοντες (μαχαιρόδοντες), αρκούδες, λύγκες, αγριοθήρια κυνηγούσαν τα φυτοφάγα, μεταξύ των οποίων ρινόκεροι, ιππάρια (μικρόσωμα άλογα με τρία δάκτυλα στα πόδια τους, ενώ τα σημερινά έχουν ένα δάκτυλο), τάπιροι (συγγενείς με τους ρινόκερους με κολοβή προβοσκίδα), βοοειδή, ελαφοειδή και αγριόχοιροι που περιπλανιόταν στην περιοχή πριν 3.000.000 χρόνια.

Εδώ και 17 χρόνια πραγματοποιούνται συστηματικές παλαιοντολογι­κές έρευνες και ανασκαφές από το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονί­κης, Τμήμα Γεωλογίας, από ομάδα φοιτητών και συνεργατών με επικεφαλής την Επικ. Καθηγ. Ευαγγελία Τσουκαλά, πρώτα στη θέση «Αμπέλια» (στις παρυφές της πόλης των Γρεβενών) και ακολούθως στη Μηλιά και στον Πρίπορο του Αγίου Γεωργίου του Δήμου Ηρακλεωτών (από το 1996, μετά από πληροφορίες των Δημήτρη Ζησόπουλου και Θανάση Δεληβού αντίστοιχα).

Τα αποτελέσματα των ανασκαφών μας παρέχουν εξαιρετικά σημαντικές πληροφορίες για το γεωλογικό παρελθόν της περιοχής, για τα είδη που την κατοικούσαν, για την καταγωγή και εξέλιξή τους, για το περιβάλλον στο οποίο ζούσαν, για τις κλιματικές συνθήκες που προτιμούσαν και για τη γεωγραφική τους εξάπλωση.

Το 2007, τα λείψανα ενός ακόμα απολιθωμένου ζώου υπερτόνισαν το διεθνές κυρίως ενδιαφέρον της περιοχής για τη σπουδαιότητα της περιοχής της Μηλιάς. 

Οι χαυλιόδοντες του ζώου, μήκους πέντε μέτρων, αποτελούν, χωρίς αμφιβολία τους μεγαλύτερους που έχουν βρεθεί στον κόσμο, ενώ ο εντοπισμός της κάτω γνάθου και μεγάλου μέρους του σκελετού του ζώου καθιστά το εύρημα εξαιρετικά σημαντικό για την έρευνα, καθώς παρέχει μοναδικά στοιχεία για την εξέλιξη, την παλαιοβιολογία και την εξέλιξη του συγκεκριμένου είδους, σε παγκόσμια κλίμακα.

Μας δίνει τη δυνατότητα υπολογισμού τόσο του ύψους του μαστόδοντα, όσο και του βάρους του. Πρόκειται για ένα αρσενικό ζώο, η βιολογική ηλικία του οποίου, όπως προκύπτει από τα δόντια της γνάθου, υπολογίζεται μεταξύ 25 και 30 χρόνων
 

Σύμφωνα και με την απόλυτη χρονολόγηση των δοντιών από το Εργαστήριο της Αρχαιομετρίας του Ε.Κ.Ε.Φ.Ε. «ΔΗΜΟΚΡΙΤΟΣ», ο ελέφαντας τοποθετείται χρονικά στο ισοτοπικό στάδιο οξυγόνου 6, δηλαδή 200.000 χρόνια περίπου πριν από σήμερα.

Η μελέτη των ευρημάτων εμπλουτίζουν τις γνώσεις για το παλαιο περιβάλλον του ελλαδικού χώρου, αλλά και την εξέλιξη ειδών όπως τα προβοσκιδωτά, δίνοντας νέα διάσταση στη σύνθετη εικόνα της Φυσικής Ιστορίας τόσο της περιοχής, όσο και της ΝΑ Ευρώπης.

Οι ανασκαφές στις ποταμοχειμάρρειες αποθέσεις με διασταυρωτή στρώση, σκούρου πράσινου χρώματος, που προήλθε πιθανότατα από τη διάβρωση των παρακειμένων οφειολιθικών πετρωμάτων έφεραν στο φως το 1994 τις δύο ωμοπλάτες του ελέφαντα- πάνω από ένα μέτρο η κάθε μια - τους σπόνδυλους, τις πλευρές, μια περόνη, γενικά τα οστά του κορμού.

Η ωμοπλάτη του ελέφαντα.

Το 1995 αποκαλύφθηκε το κρανίο και το σαγόνι με ένα δόντι, τον τρίτο δεξιό γομφίο ελασματοειδούς τύπου, διατηρημένο σε πολύ καλή κατάσταση

Από το 1993 μέχρι σήμερα η παλαιοντολογική έρευνα πραγματοποιείται με τη χρηματοδότηση της Νομαρχιακής Αυτοδιοίκησης Γρεβενών. Το ξεκίνημα ήταν συγκυριακό μιας και ο τότε Νομάρχης Γρεβενών κ. Αθανασόπουλος, όταν σπούδαζε στην Αμερική, είχε παρακολουθήσει το κατ’ επιλογήν μάθημα Παλαιοντολογία και εντυπωσιάστηκε από την παλαιοντολογική έρευνα στα Γρεβενά και την υποστήριξε αμέσως .

Μετά το πέρας των ανασκαφών και των ραδιοχρονολογήσεων με τον «ΔΗΜΟΚΡΙΤΟ», το 1996, η Ευαγγελία Τσουκαλά θέλοντας να αξιοποιήσει τις πληροφορίες του δασκάλου της Ιωάννη Μελέντη, ότι στο χωριό Μηλιά Γρεβενών κάποιος Θανάσης Δεληβός ανακάλυψε απολιθώματα, με την ομάδα της πήγε στη Μηλιά κατά την επιστροφή στη Θεσσαλονίκη και τον αναζήτησε. Αφού τον βρήκε, τότε εκείνος της έδειξε απολιθώματα από την περιοχή του, κοντά στο σπίτι του.

Στη συνέχεια η ομάδα ψάχνοντας εντόπισε τα πρώτα απολιθώματα. Ο Βασίλης Μακρίδης που ακολουθούσε τον Θανάση Δεληβό και τον μικρό τότε Ιωακείμ Ιωακειμίδη (Εικ. 3, τρίτος) παρατήρησε στην κορυφή του αμμόλοφου της θέσης Μηλιά1, των αποθέσεων του ποταμού Αλιάκμονα, ένα τμήμα οστού να προεξέχει.

Στην αρχή νόμιζε ότι ήταν πέτρα, αλλά αυτό ήταν ένα στρογγυλό τμήμα από την επίφυση με την αρθρωτική επιφάνεια μεγάλου οστού ενός μεγάλου ζώου.

Ακολούθως έσκαψε με τα χέρια και από μακριά μας ειδοποίησε ότι βρήκε σημαντικό απολίθωμα, το οποίο ήταν ένας ολόκληρος βραχίονας. Μισό μέτρο πιο δεξιά από το πρώτο εύρημα ο Ευριπίδης Μπαλτάκης ανακάλυψε τμήμα χαυλιόδοντα.

Η τυχαία ανακάλυψη οδήγησε σε συστηματικές ανασκαφές στην περιοχή, από το 1997, για να αποκαλύψουν ένα από τα πιο εντυπωσιακά ευρήματα που αφορούν την Παλαιοντολογία: δύο πλήρεις, τεράστιοι χαυλιόδοντες (αυτοί είναι οι δεύτεροι κοπτήρες της άνω γνάθου) μήκους 4.39 μέτρων ο καθένας, σε θέση χιαστί, οι μεγαλύτεροι που έχουν βρεθεί μέχρι σήμερα στον κόσμο ενός προϊστορικού προβοσκιδωτού (μαστόδοντα) (Proboscidea, Mammut borsoni (HAYS, 1834).

Το 1998 ανακαλύφθηκε από το ίδιο ζώο ένα από τα πληρέστερα σαγόνια που έχουν βρεθεί στον ευρωπαϊκό χώρο.

Πάνω στο σαγόνι, εξαιρετικά σπάνια, διατηρούνται σε πολύ καλή κατάσταση και οι δύο μικροί κάτω χαυλιόδοντες, χαρακτηριστικό που εξέλειψε με την εξέλιξη.

Επίσης ήλθαν στο φως καλά διατηρημένα οστά του μετακρανιακού σκελετού: της κνήμης, της ωλένης και πλευρών.

Η ολοκλήρωση των ερευνών στη θέση Μηλιά1 έγινε το 1999 με την ανακάλυψη της δεύτερης ωλένης και πλευρών που ολοκληρώνουν ως ένα βαθμό την εικόνα ενός ενήλικου προβοσκιδωτού (περίπου 35 χρόνων) τριών εκατομμυρίων ετών.

Μετά το 2000 οι ανασκαφές συνεχίστηκαν στις θέσεις Μηλιά2 που ανακάλυψαν οι Ε. Χατζηελευθερίου και Γ. Λαζαρίδης (Εικ.9) με την αποκάλυψη δεύτερου σαγονιού, βραχίονα, λεκάνης θηλυκού μαστόδοντα, καθώς και τμήμα κρανίου και ολόκληρου μηρού μήκους 1,5 μέτρου ισχυρού αρσενικού ζώου

Τμήματα οστών διάφορων ζώων (ρινόκερων με καλύτερο εύρημα ένα πλήρες κρανίο με τη σπάνια παρουσία κυνόδοντα, εύρημα του 2002 του Ν. Μπαχαρίδη, προήλθαν από τις υπόλοιπες θέσεις μέχρι τη θέση Μηλιά 9.

Η σημασία των ευρημάτων καλύπτουν την ΕΡΕΥΝΑ, την ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ και την ΚΟΙΝΩΝΙΑ. Για πολλά χρόνια οι ντόπιοι παραξενεύονταν με τις πληροφορίες για την παρουσία των ελεφάντων στην περιοχή τους

Μάλιστα επέμεναν ότι πρόκειται από κόκαλα ελέφαντα τσίρκου που θάφτηκε στα Γρεβενά.

Η καλύτερη μαρτυρία ήταν του βοσκού της Μηλιάς Γιάννη Βλάχου που είπε: 

«Η μεγαλύτερη επιτυχία σας ήταν ότι εμένα και άλλους δύσπιστους ντόπιους που μέχρι πρότινος καταστρέφαμε από άγνοια τα απολιθώματα, τώρα συνειδητοποιήσαμε την αξία τους, ότι είναι φυσική κληρονομιά μας και τα μαζεύουμε με προσοχή και τα παραδίνουμε στο Μουσείο».

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ - ΚΕΙΜΕΝΑ : ΧΡΥΣΟΥΛΑ ΛΕΥΚΟΥ 


ΠΗΓΗ. homouniversalisgr